Egiletza eta sorkuntza

---

Itzulpengintzari eta sorkuntzari buruzko artikulu interesgarri bat plazaratu du Quaderns: revista de traducció aldizkariak azken zenbakian: Pere Comellas irakaslearen "Traducció i creació: les perspectives de Kundera i Borges".

Artikulugileak, besteak beste, Kunderaren Les testaments trahis arakatzen du, hark itzulpengintzari buruz duen iritziari antzemateko. Txekiar idazlea, beti bezala, mesfidati ageri zaigu itzultzaileen egitekoaren aurrean.

Aspalditik itzultzaileekin izan dudan harremana: itxuraldatzen badute zure lana, ez da inoiz izaten txikikerietan, funtsezkoan baizik. Ez da burugabekeria: berritasun horretan (forma berrian, estilo berrian edo ikusmolde berrietan) datza artelanaren funtsa.
[...]
Beren sormena (nahita edo nahi gabe) erantsi nahi diote testuari [...] "egilea" idatzi, eta itzultzaileak "idazlea" emango du; "bertsoa" diozunean, "poesia" idatziko du itzultzaileak...

Oso ezagunak izan dira Kunderak itzultzaileekin izan dituen iskanbilak. Neurri batean, horregatik erabaki zuen frantsesez idaztea, sehaskako hizkuntza albo batera utzita.

Kunderak oso argi bereizten ditu idazlearen eta itzultzailearen eskumenak: idazleak sortzen du; itzultzaileak, garraiatzen. Haren irudiko, zilegi da idazle batek beste idazle baten lanen bariazioak egitea (musikaren analogiaz), baina ez egokitzapenak. Ikuspegi esentzialista da.

Beste muturrean Borges dugu (gogoan izan "Pierre Menard, Kixotearen egile" ipuina), egilearen autoritatea kolokan jartzen baitu. Itzulpena beste literatura-genero bat da: denak berridazketak dira (ikuspegi antiesentzialista). Originala idaztean idazlea ez da hutsetik abiatzen, beste irakurgai batzuetatik baino, eta haiek lehenagoko beste irakurgai batzuetara ginderamatzakete, ad infinitum (Foucault). Barthes-ek, esaterako, obra eta testua bereizten ditu: obraren jabea egilea da, baina testua "aitatasunik" gabe irakurtzen da; azken horren zentzua norabide guztietan sakabanatzen da, eta ez bakarrik hurreko iturritik. Borgesek argiro esan zuen:

Behin betiko testua erlijioari edo nekeari baino ez dagokio.

Kunderak, jakina, ez ditu onez hartzen iritzi horiek, norbanakoaren akaberaren sintomatzat baititu; kolektiboa norbanakoen gainetik ezartzen zuen sistema batetik dator Kundera, ez dezagun ahantz.

Artikuluaren errematea bikaina da:

Egilea, beraz, gihaur gara. Baina ez gu guztiak, gutako bakoitza baizik.

Walter Benjaminen ideiara garamatzate, ezinbestez, burutazio horiek. Zenbaterainoko garrantzia dute fideltasunak eta literaltasunak?

Gatozen zuzentzailearen lanera. Pere Comellas-ek artikuluan dio sorkuntza-laneko parte-hartzaile guztiek (idazleak, itzultzaileak, editoreak, zuzentzaileak...) bizkarreratu behar dutela beren erantzukizuna, sortzaile diren aldetik.

Joserra Etxebarriak, Euklidesen Elementuak liburuaren itzulpenaren zuzenketaz diharduela, argi uzten du testua ez dela zuzentzailearena: "Zuzentzaileak jakin behar du benetako egilea nor den, dela jatorrizko testuarena, dela itzulpenarena". Eta eransten du: "Zuzentzaileak orraztu eta hobetzeko asmoz jokatzen du, baina beti ere kontuan izanik testua idazleak/itzultzaileak egina dela, eta idazlearen sorkuntza-lana (itzulpena ere sorkuntza-lantzat harturik) errespetatu behar duela".

Kunderaren iritziarekin bat-bat dator Etxebarria, ezbairik gabe, eta ez du arrazoirik falta hein batean. Begiruneak gutxienik hiru aldetatik estekatzen du zuzentzailea, itzulpenak zuzentzean:

• Originalaren (idazlearen) aldera. Horixe da erreferentzia nagusia, neurri eta ardatz.
  
• Itzultzailearen aldera. Sortzailea da, testua fisikoki egiten duena, irakurgaia ekoizten duena...
  
• Irakurlearen aldera. Irakurlea ez da arduratzen fideltasun-jolas horretaz, amaierako emaitzaz baino.
  

Joan eta etorriko gogoetak dira horiek. Senezen azken zenbakian, kasurako, batzuk kexu ziren Literatura Unibertsaleko lanak esleitzean originalarekiko fideltasuna aintzat hartzen ez dela-eta, euskarazko testuari soilik erreparatzen zaiolakoan.

Originalak, bariazioak, egokitzapenak, itzulpenak, testuartekotasuna... amairik gabeko gogoetagaiak dira. Comellasen artikuluak zurrunbilo, sorgin-haize, horretan sartuko zaituzte bete-betean.