Hauspoa ireki eta itxi

Soinu txikia, akordeoi diatonikoa, trikitixa, trikitrikia, farrea, filarmonika, pilarmonia, esku-soinua… hamaika modutara deitu izan diote XIX. mende bukaeratik gurean dabilen tresnari. Trikiti hitzari buruz, berriz, Juan Mari Beltranek esana du pandero hotsaren onomatopeiatik datorrela bere ustez. Eta esku soinua aipatuta, panderoa ere aipatu egin behar. Duela oso urte gutxira arte, panderoa dantzarako pizgarri moduan erabili izan da Bizkaian, eta pandero-joleak koplak kantatuz janzten zuen musika. Horregatik, gaur egungo panderojole-soinujole bikotea han sortu zela diote adituek. Akordeoi diatonikoari buruzko lehen datu idatzia 1889.urtekoa da. Bertan Juan Carlos Guerrak Urkiolako erromerian kokatzen du “novismo acordeón edo akordeoi diatoniko berri bat” deitzen duena. 1890.urtean Altsasun ateratako argazki batean ere soinu txikia azaltzen da.

1936ko gerrak, gainerako guztiei bezalaxe, astindua ekarri zion trikiti munduari ere. Herriz herri, erromeriaz erromeria trikitia jotzen aritzen zirenak lehendik ere gaizki ikusiak baldin baziren, gauzak ez ziren batere aldatu gerra osteko urteetan. Are gehiago, euskaraz kantatzea debekatu egin zuten agintariek eta dantza lotua debekatua zen lehendik herri askotan. Erromeriak musikatzen jarraitu zuen trikitiak, eta 60ko hamarkadarekin berriro irauli zen soinu txikiaren mundua. Hirira egin zuen salto pixkanaka, Arrate eta Loiola irratiei esker, batez ere.                                                                  

Elgetak, Jacinto Rivas trikitilari donostiar ezagunak, sostenidoak erantsi zizkion soinu txikiari eta horrela soinu txiki jotzaileek beren aukerak handitu zituzten nabarmen. Soinu txikiak halere bazuen nolabaiteko konplexutasun bat soinu handiarekiko, eta horregatik soinu txikirako pieza asko soinu handia jotzen zutenek egin zituzten: Gelatxo edo Pepe Yancik, adibidez. Pieza batzuk propio eskatu edo enkargatzen ziren eta beste asko ezkutuan grabatu, ikasi eta norberaren errepertoriora gehitu. Laja, trikitilari azkoitiarrak, kontatzen duenez, “Elgetak asto gainean ekarri zituen arropak gurera, ia lau hilabetez bizi izan zen gurean, eta sukaldera sartu bezain laster soinua jotzeko eskatu eta batere jakin ez banu hobe nuela esan zidan; ordurako bi urtean nenbilen erromerian, gaizki jota ere balekoa zen eta. Asko ikasi nuen berarekin; bi ordu edo egiten genituen soinu jotzen”.

Trikitilariek bertsolari jakinei enkarguzko lanak eskatzen hasi ziren gerora, batzuetan gaia emanda (neska laguntzeak, ehiztariak, pilotariak…) eta beste batzuetan libre. Ohitura horrek gaur arte iraun du eta kasu gutxi batzuk kenduta piezen hitzen sortzaile ez da trikitilaria izan.

1970ean Euskadiko Trikitilarien lehendabiziko txapelketa antolatu zen, eta izugarrizko arrakasta izan zuen. Joxe Mari Iriondo kazetariak dioenez, “1969an txapelketa egiteko asmoa zen, baina 70ean egin genuen azkenean, eta Donostiako Trinitate Plaza jendez bete zen. Lehenengo urte hartan jende asko gerturatu zen “a ver la aldeanada que van a presentar estos”, baina handik atzera soinu txikia ibili zen Donostiako kalejira guztietan”. Gatazka faltarik ere ez da izan harrezkero trikitiaren ibilbidean; eskola zaharra eta berriaren arteko polemika piztu zen Kepa Junkera eta Joseba Tapiak txapelketara eraman zuten estiloa zela eta ez zela. Eskola zaharrean hazitako zenbaiten ustez hura ez zen trikitia, dantzarako ez zuela balio esan zuten.                              

1992tik aurrera trikiti bikote asko talde bihurtu ziren; horren adibide dira Imuntzo eta Beloki, Gozategi, Maixa eta Ixiar, Iker eta Larraitz edota Zabaleta eta Imanol. Trikitixa eskolak ugaritu eta instrumentuak berak nolabaiteko euskalduntasun musikalaren erreferentzi papera hartu zuen, eta bikoteak,  ordu-arte erromeri talde zirenak, plaza talde bihurtu ziren. Beren sormen lanak pieza tradizionaletatik pop-rock inguruko piezak egitera eraman zituzten; mota guztietako talde eta bakarlariekin hartu du parte trikitixak. Horrez gain, trikitixa taldeen beste adar bat udako abestiarena izan da; Tapia eta Leturiak band formatuan, Alaitz eta Maiderrek, Maixa eta Ixiarrek, Gozategik eta Etzakit taldeak sortutakoak dira aipagarrienak.

Soinu txikiaren historian Arrasateko Gose da infernuko hauspoa musika elektronikoarekin uztartzen, erritmo gogorrekin nahiz gitarra biziekin nahasten,  ausartu den lehen taldea. Bi disko plazaratu dituzte, eta lortu dute, bai, entzulerik, kritikak era guztietakoak jaso badituzte ere, eta betiko trikitiaren aldeko askok onartu ez arren. Agerian da soinu txikiak urte gutxian izan duen eboluzioa.