Zerupean eta zeropean

Ezaguna dugu –pe atzizkia, aski esanahi argia ematen diena izen batzuei: zuhaizpe, teilatupe, besape… Izen abstraktuago batzuetara ere hedatu da erabilera: diktadurapean bizi izan, halakoren agintepean… Gaur egun, zeropean eta zeropetik modukoak ere entzuten ditugu: “5 gradu zeropetik Gasteizen”, “zeropeko tenperaturak gaur goizean toki gehienetan”… Zalantzaren bat sortzen didate niri forma horiek, baina ez dut uste berez gaitzestekoak direnik. Zer diozue zuek, solasturiok?

Bide hori egokitzat joz gero, kirol-maila batzuk izendatzean izaten dugun (nolabaiteko) arazo bati beste irtenbide bat ere eman dakioke: “18 urtez azpikoak”, “23 urtez azpikoak” eta halakoak erabiltzen ditugu gehienbat (erdaraz “sub-18”, “sub-23” eta abar). Bada, beharbada, zerbait laburrago behar izanez gero 18pekoak, 23pekoak eta abar esan liteke. Gustura jakinen nuke zer deritzezuen aipatutako bi forma hauei: “zeropetik” eta “18pekoak”.

Dena esatekotan, esan behar da pe ez dela atzizkia bakarrik: zenbaitetan (euskalki batzuetan, bereziki), posposizio gisa eta izen gisa ere erabiltzen da. Begira, bestela, zer dioen Hiztegi Batuak:

pe 1 "p" letraren izena
pe 2 Ipar. (leku-denborazko kasuetan): zuhaitz baten pera badoa etzatera.

Itxura batean, azpi izenaren sinonimo bete-betea da hor pe. Iparraldeko euskalkietakoa dela dio oharrak. Testu-bildumetara joz gero, erraz samar egiaztatuko dugu hori. Hona adibide batzuk, www.armiarma.com gunetik eta Ereduzko Prosa Gaurtik hartuak:

• Jakitekoa da, aurtengo sasoia gaizki bukatu dela gure kirolarientzat eta helduden urtean peko mailarat jausten direla (Herria, 2003-05-08, 4. or.).
• Baikor sentitzen zen eta eguzki laranjaren peko paisaje bat aukeratu zuen. (Pasaia blues, Harkaitz Cano, Susa, 1999)
• Nantesen Carriek hil arazi zituen, batzuek diote hogoi eta bi mila, bertze batzuek hogoi eta hamar mila, zoinen artean baitziren bost ehun haur hamalau urthez pekoak. (Frantziako hirur errepubliken ixtorioa laburzki, Mixel Elizanburu).

Esapide jakin batzuetan, hondoratzea edo hondatzea adierazteko erabiltzen da, gehienbat peko zolara joan eta peko errekara joan esapideetan. Hona hemen Intza lokuzio bilduman ageri diren adibideak:

peko erreka jo
Azalpena: hondatu
Adibideak: Peko erreka joa zuen gure kolesioak. Munduko gorena, hogoita-hamar bat ixtudiant Eskual-Herri guzitik. ETCHEBERRY, J. B. Hazparneko misionestak, 1986.

(inor) peko errekara igorri
Azalpena: mesprezatu, hondatutzat eman
Adibideak: Hori izan da Zelandiarren nagusitasuna. Ez ditzagun, halere, frantses jokolariak peko errekara igor. Jokatu dira zituzten ahalekin, bainan ez Tolosan bezala ez baitzituzten behar ziren ahalak. Herria, 1995. 

peko errekarat erori
Azalpena: hondatu
Adibideak: Betidanik izan dire mende guzietan Attilaren iduriko gizon oihes, barbaro, odol ixurleak. Bainan horientzat askotan gertatu gaineko mailetik peko-errekarat erortzea eta hondatzea. ETCHEBERRY, J. B. Lehengo eta oraiko gora-beherak, 1991.

“Azpi” arrunta adierazten dutenak ere badira, esapide interesgarri hauetan:

(inoren) peko zamaria urrez zelatu
Azalpena: aberatsa izan
Adibideak: Haren peko zamaria urhez da zelatzen
HERRI KANTUTEGIA Sallaberry, J. Chants populaires du Pays Basque, 1870 HERRI KANTUTEGIA Michel, F. / Irigaray, A. Poesías populares de los vascos, I. HERRI KANTUTEGIA Arratia, M. Cancionero popular del País Vasco I.
Kontzeptuak: ABERASTASUNA

pekoz gain
Azalpena: alderantziz edo nahaspilan
Adibideak: Hiri guzi pecoz gain itzuli zuen bere predicuen indarraz. LAPHITZ, F. Bi saindu hescualdunen bizia, 1876.
Kontzeptuak: ALDERANTZIZ / NAHASPILA
Gazteleraz: patas arriba
Frantsesez: les quatre fers dans l'air

Toki-denborazko zentzu horretatik (‘azpi’, ‘behere’…), 'menpeko / mendeko' zentzura lerratu da erabilera. Adibide hauek, berriz ere, www.armiarma.com gunetik hartuak dira:

• Beraz, hil zenean, haren peko ziren animalia orok biltzar egin zuten. (Goietxe, Leonce: Fableak edo alegiak).
• Haietarik bat bederen, bertzearen botere eta nagusitasunetik kanpo liteke eta bertzea haren peko. (Lapeire, Etiene: Credo edo Sinhesten dut esplikatua).

Zuen iritzi zorrotzaren pean ezartzen dut hemen esandako guztia; batez ere, hasieran agertutako zalantzak. Erantzunen zain.