greziar kultura
HISTORIA
Greziar mitologia
Greziar
mitologia jainko eta heroi buruzko historiak dira, munduko natura eta jatorriak
eta euren gurtzen eta errituen ekintzen
esanahiak. Egungo ikertzaileak mitoengana jo zuten eta aztertu zituzten
antzinako Greziako instituzio erlijioso eta politikoei buruz zerbait gehiago
jakiteko.Nagusiki antzinako zibilizazio Grekoari buruz , mitoen jatorria hobeto
ulertzeko.
Greziar
mitologia kontakizun luzeen bilduman eta irudizko artelanetan datza,
margoturiko artelanak eta eskaintzak adibidez. Grekoen mitoak munduko sorrerak
eta jainkoen bizitzak eta abenturak kontatzen dituzten. Kontakizun hauek ahozko
poetikari esker eta greziar literaturari esker ezagutzen dira.
Literatur iturri ezagunenak poema epikoak dira , “La Iliada “eta “La odisea”
,Troyako gerratearen inguruan gertaturiko gertaerak azaltzen dira. Homeroren
garaiko beste bi poemak,”Teogonia” eta “Los trabajos y los dias”, munduko
genesiari buruzko kontakizunak, jainkozko gobernarien oinordetzak, giza aroen
oinordetzak, giza tragedien jatorriak eta eskaintzen praktikak azaltzen ditu.
Aurkikuntza
arkeologikoak jainko eta heroiei buruzko informazio iturriak dira, objektu
askoren dekorazioan agerturik: K.A VIII . mendean zeramikan eginiko diseinu
geometrikoetan Troyako eszenak agertze dira. Ondorengo aro arkaiko,
Greziar
mitologiak eragin handia izan zuen kulturan, artean eta mendebaldeko
zibilizazioan, eta mendebaldeko hizkuntzan eta kulturan jarraitzen du eragina
izaten. Poeta eta artista askok inspirazioa izan zuten honetan eta egun horrela
jarraitzen du izaten.
Greziako historia
K.A 2700 inguruan
Kretako uhartean Brontze aroko merkataritza‑kultura aberatsa hazi zen. Kultura
honek minoikoa edota kretense izena hartzen du. K.A 1600ean , Akeoak, jatorri indoeuroparreko
hizkuntz grekodun herrialdea, Peloponesoko iparekialdean kokatu ziren. Herrialde honek Kretako herrialdea kontrolatzera heldu zen,
euren hiririk garrantzitsuena Mizenaz izan zen.
K.A 1200.
urtean beste herrialde greziar bat, doriarrak, Grezia konkistatu zuten eta
Mizenarrak garaitu zituzten. Toyako gerratea, Homerok bere “Iliada”
Korinto
dorikoko lehendabiziko hiriak bihurtu ziren. Dorikoekin atzerapen kulturala
gertatu zen eta garai honi garai iluna moduan ezagutzen da.
K.A V eta IV. Mendeak hiri estatu independenteen
garai gorenena izan zen, zeinetan ageriena Atenas eta Esparta izan ziren.
Esparta ,
estatu militartatua eta aristokrata, bere boterea konkisten bitartez ezarri
zuen eta bere azpi estatuak zorrotz kontrolatzen zituen. Estatu guzti hauek
liga batean sartu zituzten euren auso ahulenei. Atikako bateratzea, aldiz, modu
baketsuan eta adostuta Atenaseko
zuzendaritza pean.
Perikles
boterean zegoenean Panteoia, Erekteiona eta beste hainbat eraikuntza handiak
eraiki ziren. Greziar antzerkia bere garairik altuena lortu zuen Esquilo,
Sofokles eta Euripidesen antzezlan tragikoen bidez eta Aristotelesen antzezlan
komikoekin.
Atenas eta
Esparta arteko liskarrak Peloponesoko gerratean bilakatu ziren, non ia greko
guztiek parte hartu zuten alde batean edo bestean. Gerratea K.A 404rarte iraun
zuen eta amaiera eman zitzaion Espartaren garaipenarekin, zeinek hegemonia
indartu zuen Grezia osoan zehar. Makaltasuna
eta nahastea aprobetzatuz, Filipo II.a Mazedoniakoa bere erreinua Heladeko
botentzia nagusia bihurtu zuen.
Queroneako batailak lortu zuen Atenas eta Teba bateratzea. Filipo
II.aren heriotzaren ondoren, bere semea Alejandro Magno, Pertzia konkistatu
zuen eta bere ejerzitoa Egipto eta Indiara bideratu zituen izugarrizko inperioa
sortuz.
Bere heriotzaren ondoren Babilonian, bere generalen artean banatu ziren
bere posesioak. Alejandrorekin desagertzen zen
grekoek antzinako indarra, baina ez bere kultura, zeinek mundu helenistikoa
sortu zuen.
HIZKUNTZA
Lausanako
itunean agertzen diren komunitateak onarpen pixka batekin gozatzen dute. Beste
hizkuntz guztiak ez daukate ofizialtasunik familiarra salbu. Hizkuntz hau 4000
urteko historia du.
Greko modernoa bere
aldaki demotikoan hizkuntzarik zabalduena esparru ofizial, hezkuntza edo
publikoan, baina aldaki katharevousa ere aurkitu daiteke. Grezian hitz egindako
beste hizkuntza batzuk: albaniar, arvanita hizkuntza (albaniar dialekto bat),
eslavieramazedonikoa (serbiar dialekto bat), turkoa eta bulgaroa Trazian, arrumanoa ( errumanierako dialekto bat),
romania ( ijitoen herrialdetan zehar zabalduta eta grekoaren dialektoa?,
tsakonioa (batzuentzat hizkuntza greko ezberdina, antzinako arkadiotik
eratorria).
Grekoa
izugarrizko eragina izan du beste hizkuntzetan. Hizkuntz erromantzeetan
zuzenean eta latinean Erroma garaian.
Pontico‑capadocio : 1921erarte hitz egin da itsaso beltzaren kostaldean
(Trapesonten eta Sinopen adibidez), turkiarrengandik grekoek izandako porrota
otomanderratik jasotako genozidioak jarraitu zuen, eta ondorioz, estatu grekoek
mantendutako lurraldeetan errefuxiatu ziren turkiarrek. Oraindik milaka
pertsona dialekto hau hitz egiten dute.
Tsaconikoa : Tsaconiako eskualde txikian hitz
egindakoa.
Grekanikoa : Italiako penintsularen hegoaldean hitz
egiten da, hitz egiten dutenen kopurua asko jaitsi da, 5000 pertsona hitz
egiten zuten 2006an. Dialekto hau letra latinaz idazten da.
Grico edo greko
salentinoa : Lecce inguruan
hitz egiten da eta baita Tarento hegoaldean. 1900ean biztanleen %80 hitz egiten
zuten Grikoa, baina, 2001ean % 30era jaitsi zen. Gaur egun Italiak onartu du
gutxiengo hizkuntz moduan.
Antzinako
Greziako erlijioak asko aldatzen zenez esan dezakegu erlijio mota asko egon
zirela. Praktika kultural hauek Grezia baino urrunagora zabaltzen ziren,
Joniako eta mediterraneoko mendebaldeko greziar kolonien irla eta kostaldeetara
ere. Kultua, etruskiar sinesmenak eta erromatar erlijioa.
Eruditoek uste
dute greziar erlijioa Xamanismotik zetorrela. Greziar gizartea egundokoaren
guztiz kontrakoa zen. Antzinako Greziaren erlijioan, Aro Arkaikoan sortu ziren
sinesmenak eta erritoak.[2]
Grekoek
politeistak ziren: gurtu egiten zioten jainkotasun askori. Gehienbat jainkoei
eta heroiei. Naturaz gaindiko botereak zituzten jainko hauek itxura asko izan
zezaketen.
TRADIZIOAK
Herrialde grekoak
festa asko egiteko joera izan du bere hasieratik, Grezian festa mota asko daude
eta gehienetan dantzak ere egoten dira. Antzinako Greziatik egungo
egunetaraino, Greziako festak munduko alaienak eta originalenak dira.
Jairik tipikoenak
dantzak dira, zeinetan borobilak sortzen dira eta atzamar lodian zapiak lotzen
dituzte eta musika tradizionalaren doinuarekin dantzatu egiten dute. Baita ere,
oso ezaguna da platerak lurrera botatzea jaia amaitzear dagoenean. Guztiak
besarkatu egiten dira borobilean eta hankak erdialdera eramaten dituzte,
ondoren, platerak banandu eta bakoitza
erdialdera botatzen ditu.
Beste dantza famatu
bat Hasapikoa da. Dantza mota hau horrela dantzatu egiten da: eskuak kideen
sorbaldetan jartzen dira eta dantzariak eraldatzen dute dantzaren pausuak,
sorbaldetan eskuen bidez kolpe bat emanez komunikatzen dira. Dantza honek bi
zati ditu: Lasaia, Argos edo Baris edo arina, Grigoros edo
Hasaposerviko(normalean banaka dantzatzen da).
Antzina zentzu
erlijiosoa zuen. Gizakia naturari egindako ospakizuna zen. Modu biribileko
dantza askok hemen dute jatorria.
Familia arteko jai
horietako bat ahaztezina izan daiteke. Gainera, jai horietan aurki dezakezun
arrera ona ez du inolako limiterik.
PLATERAK
Platerik ezagunena
mezea da, lehenengo plater talde batzuk ouzerekin serbitzatua normalean. Pita
izeneko ogiarekin salsa ezberdinak erabiltzen dira. Eskualde batzuetan ogi
sikua jaten da (psximadhi) zein uretan hidratatzen da.
Janaurreko batzuk:
- Avterrajo: Arrain‑arrautz gazi eta
lehorrak
- Tzatziki, pepinoz eta baratxuriz
nahastutako jogurta, batzutan saltsa moduan erabiltzen da. Tzatzikia
turkiar janaririk dator, internazionalki ezaguna.
- Taramosalata, arraina patata egosiekin
edo ogi zatiekin.
- Spanakopita, espinakak pastoz inguratuta
- Tyropita, gazta pastaz inguratuuta
- Spanakotiropites, gazta eta espinakazko
enpanadillak.
- Pasroz inguratutako beste elikagai
batzuk: kotopita (oilazkoa), hortopita (barazkiak), kreatopita (aragia).
- Gazta frijitua
SOPAK
·
Fasolada,
indabazko sope. Indabaz, tomatez, azenarioz, apioz eta oliba askoz. Sukalde
liburu askotan plater greko tradizionala.
·
Fakes,
dilistako sopa eta normalean ozpinarekin serbitzatzen da.
·
Mageiritsa,
gabonetako sopa tradizionala, bildoskiz egina eta Garonazko Igandea baino
lehenago jan egiten da.
·
Psarosoupa,
arrain sopa. Arrain mota asko eta bazki askorekin ere.
·
Patsas,
tripas eginiko sopa.
·
Moussaka:
Lasagna antzekoa baina pasta erabili beharrean kapak bereizteko berenjenak
erabiltzen dira.
·
Gyros,
haragia bertikalki egina eta tomatez eta kipulaz.
Egungo “ Fast food”ak jatorri grekoa du. Egositako edo frijitutako
saltxitxak ogitartekoan, patata frijituak tiraka eta saltsa askorekin.
Antzinako Greziatik
hartu dugu musika hitza. Eurek mousike deitzen zioten, inspirazioko musa.
Mesopotamia eta Egiptotik hartu zituzten euren ideia musikalak. Greziako musika
poesian, musikan eta dantzan erabiltzen zen. Greziarrek garrantzi handia ematen
zioten musikari. Urtero txapelketak prestatzen zituzten Atenasen. Jendea arropa
berezia erabiltzen zuten eta baita ere dantzak zeuden. Grekoek antzerkietan
abesten dute eta askotan Dionisio jainkoari festibalak prestatzen zituzten.
Instrumentu gehienak Ekialde Hurbiletik ekarritakoak ziren, arpa edo lira,
beraiek khitara deitzen ziotena, eta txirula bikoitza aulos izanekoa.
Grekoen dantzak bi
talde nagusitan bereizten dira: herrialdeko dantzak eta hirialdeko dantzak.
Baina gehienak herrialdeko dantzetatik datoz. Dantza hauek ere bitan bereizten
dira: folklorean eta herri‑dantzak. Ondoren dantza mota batzuk:
- Baidoushka: Pausu txikiz eraturiko
serieak dira leku berean edo ezkerrerantz, jarraian eskumarako pausutxoz.
- Tsamiko: Eskuak heldu egiten dira
albokoarekin baina buruaren altueran jarri behar dira.
- Zeibekiko: Pausu ia gehienak
inprobisatuak dira.
Iruzkinak
kaixooo 2010-03-18 08:37 #1
aupaaaaaaaaaaaaaaaaa
2010-11-15 13:08 #2
2010-11-16 15:37 #3
2010-11-16 15:37 #4
iñor 2011-11-19 19:58 #5
kaixoooo zemouz?
Utzi iruzkina: