Jakintza: beste fede mota bat?

Nietzschek, Egiaz eta gezurraz, moraletik kanpoko zentzua, 1873an idatzitako saiakera ederra, hain zuzen, horrela hasi zuen: “Behin batean, eguzki-sistema zenbagaitzeko unibertso disdiratsuan, izan zen astro baztertu bat non abere adimentsuek ezagutza asmatu zuten. 'Historia Unibertsala'-ko minutu arranditsu eta iruzirtiena izan zen”. Nik ere, Nietzschek bezala, momentu iruzurtia izan zela uste dut, are gehiago, oraindik dela.

Zer da ezagutza, baina? Nietzscheren ustez, ezagutza naturan existitu den izaki ahulenaren bizirauteko baliabidea besterik ez da. Inola ere ez da, Harluxet hiztegiak esaten digun bezala, “pentsamenduaren eta kanpoko munduaren arteko harremanak azaltzea helburu duena”. Gizakiak, adar, indar, abiadura eta antzekorik gabe, adimena baino ez dauka bizirik irauteko, eta espeziearen jarraikortasuna bermatzeko beharrezkoa izan zen (eta da) hizkuntza, eta berarekin batera, ezagutza. Izan ere, hizkuntzak egiten du ezagutza. Hasieran hizkuntza paktu bat da, filosofoaren hitzetan, “bake ituna behar du [gizakiak], eta, ondorioz, bellum omnium contra omnes nabarmenena behintzat, mundutik aienatzen saiatzen da”. Hizkuntza, baina, horrez gain, errealitatea eraikitzeko tresna bat bihurtzen da, beraz, ezagutzen dugunean, guk geuk hizkuntzaren bidez eraikitako errealitatea baino ezin dugu ezagutu, ezinezkoa baita gizakiarentzat 'berbaitango gauza' ezagutzera iristea, eta horretan, bat egiten zuten Kantek eta Nietzschek.

Gainera, hizkuntzarik gabe, Nietscheren arabera, ez genuke izango geure buruaren kontzientziarik. Zergatik? Gizakiok, hizkuntzaren bidez errealitatea eraikitzen dugu, oraintxe aipatu berri dudan bezala; horrek esan nahi du hizkuntzaren bidez mundua ordenatzen dugula nolabait, dena bere lekua 'jartzen' dugu, behatzarekin seinalatuz bezala. Hala, subjektu sortzaileak garela esan dezakegu, gu baikara munduarengan eragina daukagunak. Hizkuntza barik, ordea, ezingo genuke mundua ordenatu eta bera izango litzateke guregan eragingo lukeena, modu honetan munduarekin halako fusio bat biziko genuke, munduarekin bat izango ginateke, experientzia estetikoan bezala, eta, beraz, geure subjektibotasuna desagertuko litzateke 'ni'aren eta munduaren arteko marra banatzailearekin batera. Ziurrenik hori izango litzateke 'benetako mundu'-tik hurbilen egongo, edo behintzat, sentituko ginatekeen momentua.

Azalpen hauekin guztiekin ez diot hizkuntzari zilegitasunik kendu nahi, izan ere bizirauteko behar-beharrezkoa dela ikusi dugu jada, hizkuntzarik gabe ez baikenuke jakingo nondik jo, zer egin; galduta egongo ginateke zeharo. Beraz, hizkuntzaren bidez eraikitzen dugun errealitatean mugitu behar gara. Hala ere, zerbait argitu behar dugu harira joan aurretik. Nietzschek esango du adimena itxurak egitearen edo mozorrotzearen artea dela. Aitzitik, ezin dugu hori gezur baten antzera interpretatu, hau da, ezin esan dezakegu itxurak egiteak 'benetako errealitatea'-rekin zerikusirik ez duela; esan dezakegun bakarra da, 'berbaitango gauza'tik hitzera pasatzea ez dela kausalitatezko ekuazio bat. Horrek ez dio baina, geure errealitateari balioa kentzen. Ez da gezur bat, egia antropozentrikoa baizik. Behin hau argituta azter dezagun bada ezagutza zer den guk eraikitako errealitate horren barruan.

Esan dezagun ezagutzea informazioa bildu eta interpretatzean datzala. Mendi bat ikusten dugunean, bistak datu batzuk biltzen ditu eta barnean dugun informazioarekin, aurretik ikasitakoarekin hain zuzen, identifikatzen dugu, orduan, badakigu mendi bat dela. Erraza da horrelako datuak juzgatzea, izan ere lehen aipatutako paktuaren barruan sartzen dira. Baina kontua zaildu egiten da erlatibismoaren munduan sar gaitezkeenean, hau da, egia eta gezurra zer den oso eztabaidagarria denean. Betidanik izan dute prestigio handia ikasiak diren pertsonek, euskaran 'jantzia' terminoa daukagularik horiek izendatzeko. Kontuan izan behar dugu, orain dela gutxi arte jende kopuru oso eskas batek baino ez zeukala ikasteko aukera, hala, irakurtzen eta idazten oso gutxik zekitenez, horiek ziren informazioa eskurago zeukatenak. Bai iraganean eta bai gaur egun, gizakiok beti kontsideratu izan dugu jakintsuen gehien irakurri duen pertsona, bere inguruari begira denbora gehiago eman duena, autore gehiago ezagutzen dituena, eta batez ere, bere astia gogoetan jarduten erabiltzen duena. Ziur nago filosofo guztien zati handi batek pentsatuko duela inor baino azkarrago eta jakintsuagoa dela, buruari bueltak ematen segundu bat paratzen ez diren pertsonek ez daukatela ezerren ideiarik, are gehiago, egongo da baten bat zeinek pentsatzen duen bere ibilbide intelektuala daramana irizpide eta ondorio egokienetara helduko dela, berak egin duen bezala. Honen eraginez, askotan, absurdoa iruditzen zaigu norbait gaiztoa izatea oso azkarra edo jakintsua bada, eta galdetzen dugu: “nolatan izan zitekeen Heidegger filosofo handia, hain krudela”, “nolatan Alejandro Magno halako konkistatzailea?”, “nola da posible San Agustinen moduko pertsona ikasi batek, hainbat bide probatu ostean, Kristautasuna hautatzea bizibide bezala?”. Zentzubako gertakizunak iruditzen zaizkigu, agian Aristotelesen herentzia errotuegi daukagulako oraindik eta uste dugulako sen ona jaturiaz elikatzen dela.

Platonek, herriaren jakituria ezaz hitz egin zuen, edo, zehatzagoak izateko, herria manipulatzeko erraztasunaz, eta hala erabaki zuen herritarrak ez zirela gai polisaren gobernuaren ardura euren eskuetan hartzeko; gainera, herria heztea ere ez zen bidea, pentsalariez gain artisauak eta esklabuak ere beharrezkoak baitziren polisaren funtzionamendu egokirako. Baina utz dezagun hori alde batera. Herriak hezkuntza falta izan du ia historia osoan zehar: Grezia eta Erroman dirudunak ziren ikasketak aurrera eramateko aukera izaten zutenak; aurrerago, Erdi Aroan, klero barneko edozein pertsonak zuen normalean heziketarako aukera, frailerik umilena barne, baita nobleziak ere; mendeak pasa ahala eta Frantziar iraultzarekin batera klase berri bat sortu zen, burgesia, eta honek ere aski azkar izan zuen hezkuntzaren ateak gurutzatzeko aukera. Jada Frantziar iraultzaren aurretik jaiotzen hasia zen filosofo batzuen aldetik iraultza pedagogiko baten nahia. Batzuen ustez lehenengo iraultza pedagikoa gauzatu behar zen, geroago gobernua era baketsuan aldatzeko; beste batzuek, aldiz, uste zuten beharrezkoa zela iraultza odoltsua gauzatzea lehenago, eta gero, behin boterea edukita, errazagoa izango zela herria heztea.

Baina, zer da herria heztea? Suposatu beharko dugu iraultza pedagogiko batek alfabetizatze prozesu batetik haratago izango duela kokatua bere helburua, hau da, pertsona ororen pentsatzeko gaitasunean, aske pentsatzeko gaitasun eta ausardian. Azken finean, herria adingabetasun intelektualetik ateratzea behar zuen izan iraultza pedagogiko baten helburua, Kantek esango lukeen bezala, eta horretarako, herritar bakoitza, gizabanako bakoitza, ezagutzera ausartu behar zen, Kanten “sapere aude!” esaldia propio egin behar zuten. Baina iraultza pedagogikoari ere, utopia pedagogikoa deitu izan zaio, gauzatzea ezinezkoa delako hain zuzen, batzuen ustez behintzat. Herriak beti ez du ezagutu nahi, apenak gobernatu nahi du bere burua. Errazagoa da beste batek gidatzen bagaitu, Erich Frommek abisatu gintuen bere garaian aske izateko zailtasunaz. Aske izateak buruhauste gehiegi dakartza, eta lanetik bueltan, nork dauka ba pentsatzen hasteko gogorik? Jendeak ez du denbora galdu nahi, eta, niri buruari mila buelta ematea eta nire eskema propioak apurtzea gustatzen zaidan arren, gero eta gehiago ulertzen dut postura hori. Jar ditzagun adibide batzuk.

Azken aldian Bolognaren kontuarekin interesatuago ibili naiz, eta informatua izateko aukerarik ez dagoenez, gogo pixkatek lagunduta nik neuk informazioa biltzea eta nire ondorioak ateratzea erabaki dut. Iturri ofizialak eta ez ofizialak arakatu eta aztertu ostean, jarraitzen dut ezer jakin gabe. Bueno, ez da egia. Informazio gehiago daukat, baina orain, ondorioak ateratzeko, bertsio batzuk sinestu eta beste batzuk baztertu beharrean nago. Alde batetik Bolognaren alde onak baino ez dira aipatzen, batez ere, mugikortasuna. Bestaldetik, hezkuntzaren merkantilizazio eta elitizazio emango dela baieztatzen da. Lehenengoek ez dute hori onartzen, pribatizazioena eta lana kontziliatzeko ezintasuna mitoak direla diote, eta bigarrenek onurak izango direla onartu arren uste dute horrek ez duela hezkuntza unibertsitarioaren sakrifizio edo heriotza merezi. Nik bigarren bertsioa sinestu dut, bai, dena logikoagoa eta hobeto azaldua iruditu zait. Horrek badu ere niregan txikitatik garatzen joan diren baloreetan oinarria, noski. Ziurrenik, nire pentsakera ekonomiko eta soziala beste bat balitz, beste postura bat izango nuke. Horregatik, nire buruari esaten diot ez dakidala benetan Bologna zer den jakingo, ez bakarrik unibertsitatean baizik eta Europa osoan aplikatua dagoen arren. Baina orduan ere, ziurrenik nik zerbait kaltegarria ikusten jarraituko dut, eta hain europearrak direnentzat dena izango dira onurak. Nork du arrazoia? Egia esan, ez du inporta, inork ez baitu kontrako iritzia duena konbentzituko.

Jar dezagun beste adibide sinpleago bat. Zenbat filosofo egon dira historian zehar? Milaka. Eta filosofo horien artetik zenbat teoria, iritzi eta hipotesi desberdin heldu zaizkigu? Milaka. Egia bat balitz, ez geundeke existentziaren ez dakit zenbat milioigarren urtean oraindik edozer gauzari buruz eztabaidatzen. Puntu batera heldu gara non gehienok onartu dugun guk geuk asmatutako balio eta kontzeptuak ez direla naturaren parte eta, beraz, erabaki dugu geu izan behar garela kontzeptu horiek hobeto definitu eta balio horien irizpideak zorroztu behar dituzten izakiak, bestela ezingo ginateke bizi. Funtzionatzeko balioko digun axioma kontzeptual bat behar dugu, geometria euklideoaren antzeko zerbait. Eta bertan sortzen da berriz eztabaida: “Nik zuk baino experientzia gehiago daukat, nik zuk baino gehiago dakit, zuk baino gehiago ikasi dut, beraz, nire irizpideek zureek baino askoz balio handiagoa dute”. Ja!

Ez dut esango ikasketek ezertarako balio ez dutenik, agian, bortitzegia litzateke. Azalduko dut. Karrera hasi nuenean, arloetako batean irakasleak banan banan galdetu zigun karrera hau hautatzearen zergatik, batzuek ez zekiten zer erantzun, nik, gauzei bueltak ematen ongi pasatzen nuela erantzun nuen, baina laugarren mailako mutil batek, etsita bezala, karrera erantzunen bila hasi zuela erantzun zuen, eta bide batez, bere helburua ez zela bete. Egia esan, hori entzutea pixkat tontoa iruditu zitzaidan onartu behar badut, ez baitut uste filosofia ikasita inolako erantzunik lor daitekeenik, akaso, galdera gehiago. Erantzunak egongo dira bai, han eta hemen, hemen eta han. Hautatu, Kant edo Hume, Platon edo Aristoteles, Schopenhauer edo Nietzsche. Baina nire ustez, filosofia ikasleak jakin beharko luke, erantzun horiek sutan dauden iltzeak baino ez direla, nora heldu ez dakigularik hartzen ditugun iltzeak. Albisteak ikusi edo egunkariak irakurtzen ditugunean ere, berdina gertatzen da, aukeratzeko asko daukagu, baina, baten batek esaten al du egia? Edo hobe, ba al dago egiarik?

Ia ezinezkoa da, guztiz ezinezkoa ez esatearren, gauzak diren bezalakoak kontatzea, geure hizkuntz (bake) paktuari kasu eginda ere. Nahi gabe bada ere, balorazioa gehitzen diogu kontakizun orori. Inplizituki, tonuan, keinuetan, hitzetan, balorazio bat ematen ari gara kontatzen ari garen horri eta mezuaren hartzaileari, iritsi egiten zaio guzti hori. Hartzaileak ere baloratu egingo du, eta kontatzean bere balorazioa islatuko da kontakizunean... horrela etengabe. Kaltegarriena ez da balore batzuk transmititzen ditugula, baizik eta balore horiek, propioak izan beharrean, kolektiboak direla normalean. Hau da, nik hiltzea txarto dagoela uste badut, ez da berez oso azkarra naizelako eta, beraz, halabeharrez ondorio horretara heldu behar nuelako, baizik eta txarto dagoela ikasi dudalako, presio sozial baten modukoa da: “damos las cosas por hecho”. Nire bizitza isolatua eman izan banu, ziurrenik ez nuke hiltzearen iritzirik ere izango, horretarako gizartean bizi beharra baitago (egia esan ezinezkoa da bizitza osoa isolaturik ematea nire ustez). Agian egon da historian bera bakarrik gizartearen baloreen kontrakoak balore gorentzat hartu dituen norbait, ziurrenik egon da, bai. Nietzsche, adibidez. Baina nork dio berak esandakoa dela balioduna eta ez masak pentsatzen duena?

Akaso norbaitek hau irakurrita pentsatuko du badaudela gauza ziurrak, adibidez zientzaren paradigmak. Baina ez dira gutxi horri buruz ere mintzatu diren filosofoak, Thomas Khun-ek esaterako, boterearekin erlazionatu zituen paradigmak, esanez krisi zientifikoak paradigmaren eta pradigma izan nahi duen teoria berriaren borrokak direla. Gainera, lehen aipatutako Nietzscheren liburuan ere, honek esango du zientzia hizkuntzaren berdina dela, beste eraikuntza bat, agian zehatzagoa, baina baliabide bat azken finean. Esan daiteke zientzia lehengo erlijio bihurtu dela. Jendeak zientzialariek dioten edozer sinesten dute, lehen apizek ziotena sinesten zuten moduan. Uste dut hori bera gertatzen dela, finean, ezagutza edo jakintza ororekin. Ezinezkoa da benetan ezer jakitea, edo behintzat, ezagutzen dena egia den ala ez jakitea. Albisteak, ekimenak, prozesuak, politikak... 'berbaintango gauza' bezalakoak dira, hor daude, eta jende gehienak ezagutzen dituela uste du, baina batzuk era batean ulertzen dituzte, eta beste batzuk bestean.

Saiakera honetan lortu nahi nuena ezagutza eta jakintza ere fede kontua direla, bakoitzak daukan informazioaren aurrean gustukoen duena hautatu eta sinestu egiten du, normalean bere balore errotuenekin bat hobeto doan ideia delarik sinesten duena. Kulturalizazioaren edo heziketa sakralizazio bat eman da, baita zientziarena ere, eta Jainkoa pentsalari eta zientzialariek ordeztu dute. Ez diot sinestu behar ez dugunik, baina sakralizazio horren kontziente izatea komeni dela uste dut, zergatik? Ez dakit, azken finean, beste sinesmen bat baino ez da.

Ezagutzaren desprestijio kanpaina honen ostean, esan beharra daukat nik edozein pertsona animatuko nukeela filosofia ikastera, irakurtzera, bere aldetik baino ez balitz ere. Agian fede kontua da ezagutzarena, baina beti da hobeto aukeratzeko abanikoa ahalik eta zabalena izatea. Duela gutxi arte kontatzen ziguten bakarra, Jainkoaren existentzia, Hamar Aginduak eta Zazpi Bekatu Kapitalak izanda, ez geneukan zertan sinestu aukeratzerik, Jainkoan sinestu behar genun, bestela, sutara. Orain, baina, badaukagu behintzat non aukeratu, eta horrek askatasun sentsazio ematen du, ni behintzat askeago sentitzen naiz. Eta ez ote da askatasuna, finean, sentsazio hutsa?

Oharra: Saiakera honetan egindako baieztapen guztiak txorakeriak izan daitezke. Bakoitzak sines dezala nahi duena, edo sinesteko joera daukana.