Txepetxekin berbetan (1)

Bederatzi urtez isilik egon ondoren, Jose Maria Sanchez Carrión soziolinguistak hitzaldia eskaini zuen Galizan, VII Curso de verán sobre dinamización lingüística Traballando en lingua.(Re)Pensando o discurso ikastaroan. Abagune ezin hobea iruditu zitzaigun berarekin solasaldi bat izateko. Gogo onez hartu gintuen. Gaur elkarrizketaren lehen zatia ekarri dugu argitara. Ostegunean bigarren zatia.

Galdera: Txepetx, zer moduz zaude? Hitzaldian aipatu duzu osasunak ez dizula gehiegi lagundu azkenaldian eta, halere, hausnarrean sakontzen jarraitu duzu. Gure pozerako, zu berriz entzuteko aukera izan dugu. Bukatu al da isiltasun-bidea?

Txepetx: Beharra nuen hitzak berritzeko, zentzu pertsonal eta sozial batean. Isiltasunarekiko kontaktua galtzen badugu, hitzek galdu egiten dituzte bere indarra eta edukia. Santiago bidea izan da isiltasunarekin egindako kontaktua.

Lan asko egin dut urte hauetan isiltasunean eta isiltasunetik. Hartu-emanak izan ditut bereziki bizitzaren hizkuntzaren bideko tramu horretan zebilen jendearekin. 2007an Indian izan nintzen, herri indigenekin asko ibili naiz (horiek ere isiltasunaren aldekoak dira), lana egin dut ikerlari batzuekin ( Iñaki Larrañaga, Alain Masson, Nidia Arrobo, Kolonbiako jakintsu indigena batzuekin besteen artean …).

Isiltasun bide hori bukatutzat jotzen dut momentu honetan? Ez dut uste. Zentzu sozialean uste dut badaudela datu kontraesankorrak. Egoera gero eta larriagoa da, baina ez bakarrik hizkuntzaren ikuspegitik, bizi-iraupenaren ikuspegitik. Iritsiko da momentu bat non bizitzaren iturriarekin konektatuak dauden egiazko sortzaileak guztiz beharrezkoak izango diren denontzat.

Baina horretarako sortzaileek jartzen dituzten baldintzak errespetatu behar dira. Hots, ehiza, irabazia, izan behar da tribu osoarentzat, ez berriz kontzientziagabeko bitartekari bakan batzuentzako.

Jarriko dizuet munduko pentsamendu politikoak oraindik ondo hausnartu ez duen etsenplu bat: 1989an Ekialdeko Europako estatu komunistak hasi ziren porrot egiten, bata bestearen ondotik, haiek baino askoz indartsuagoa zen tsunami batek erasotuta bezala. Estatu horiek guziek eraiki ziren betiko irauteko (haiek historiaren lorpen finala zirelakoan) eta kolapsatu ziren aste batzuetan, egun batzuetan, ordu batzuetan ere, denak barku berean egongo balira bezala. Hondamendi morala, politikoa eta ekonomikoan naufragatu zuten.

Nola ote zen posible? Arrazoi sinple batengatik, bat-batean ageri egin zelako ezkutuan zegoen guztia. Haize gogor batek alfonbrak altxatu zituen, eta alfonbrapeko zikinkeria gela osoan hedatu zen arnasa itotzen zelarik. Eta gero? Gero batzuk suntsitu, beste batzuk, berriz, birflotatu dira. Batzuek galdu dute (eta horiekin batera, noski, belaunaldi oso batzuentzako, Albania lekuko) historiaren trena. Besteek trena harrapatu zuten protagonista bihurtu zen belaunaldi horiei (25-40 urtetako lagin horretan zeudenak) esker.

Baina galdera hauxe da: zerk bereiztu zituen batak eta besteak? Zer egin zuen haien arteko desberdintasuna? Gauza bat bakarrik: pertsona bakan batzuen (kasu batzuetan pertsona bakar baten) kapital morala-intelektuala, oso gogorrak izen ziren urteetan urte askotako bakardadean eta sufrimenduan mantendu zuten kapital morala, hain zuzen ere. Kapital politikoa eta ekonomikoa lurruntzen denean azaltzen da bien ezkututako iturria den kapitala. Balore moralen kapitala.

Kapital horrek alde egiten badu ere, ez da irtenbiderik, baina baldin balego barku osoa berreraiki eta birflotatzeko gaitasuna dauka gizakiak.

Orain oso antzeko momentu batean gaude, baina suntsitzen ari den barkua neoliberalismoarena da, ta altxatzen ari diren alfonbrak ez dira komunismoaren alfonbra monokromatikoak, kolore biziko kapitalismoarenak baizik. Alfonbrak ez, baina zikinkeria bestea bezain pozointsua eta arnas ezina da.

Izango dugu guk (Txekian izan zuen bezala) Vaclak Havel bezalako norbait?

Orain, bai, isiltasunari itzuliko gatzaizkio. Isiltasunaren bidearen tramu horretan erabaki nuen Euskal Herritik alde egitea, Euskal Herriko joerak min asko ematen zidalako. Min horri min fisikoa gehituz gero, ezin duzu. Beharra izan nuen distantzia mantentzeko, neure burua aurkitu, nire izate propioa onartu eta horri eusteko. Labur esanda, euskaldunei euren identitate sozialarekin egiten erakutsi nien bezala konturatu nintzen nire identitate pertsonalari eutsi egin behar niona bizirik segi eta aurrera joateko.

Zein identitate? Bide baten semea naiz, nire bidearen semea naiz. Hizkuntzaren semea naiz. Komunitate euskaldunarekin bat egin dut bidean, baina ez modu berezian, ez baldintzagabeko moduan, ez “odolaren legeaz”… beste hizkuntza askorekin egin dudan modu berean baizik, erabaki emankor bezain inkomodoa, maitagarri bezain latza, bizitzak berak erakusten dizkigun baldintzak onartuz … eta kontzientziaren legez, beraz.

Askotan azaldu dudan molekula honetan, hizkuntzaren aberri honetan, euskal komunitatean, ni BA naiz, besteetan 0+ naiz eta beste batzuetan A naiz, B naiz. Komunitate euskaldunaren partaide naiz. Ez nago hizkuntza guztietan jarrera berdintsuan, baina hizkuntza komunitate guztien partaide naiz. Ez nago inoren kontra, ez naiz inoren etsai, ez dut esklusibismo bakar baten partaideirik izan nahi, denon alde nago, euskalduna nahiz erdalduna, zuri edo beltza, kristaua, judua edo musulmana.

Min asko ematen didate hainbat jarrerak, joerak eta ezin ikusiak. Eta min gehiena ematen zidanak izan zen batzuk (nirekin kontatu gabe) nire pentsamendua ere horretarako erabili nahi izatea. Pentsamendua ehizatzen jarraitu ahal izateko, ehiza bera, ongi (manipulatu edota poizondu gabe) ez bada sozializatzen eta denak elikatzeko moduan, agortzen da.

Euskal Herrian badago ondo funtzionatu ohi zuen mekanismo bat, transmisio mekanismo bat: pentsamendutik ekintzara pasatzeko mekanismoa. Idiosinkrasia latinoa euskaldunarekin konparatuz gero, latinoak asko pentsatzera ohituak (filosofia grekoek asmatu zuten) dira, baina ez horrenbeste pentsatutakoa ekintzara eraman (pragmatismoa Europako iparraldeko herriek baitzuten asmatu).

Euskaldunek, bien artean egonda, ez zuten horrenbeste jantzi teorikoa behar, baina zerbait ulertzen zutenean gogo bat zuten hori nola gauzatu litekeen probatzeko. Garai batean horrela izaten zen. Orain berriz “pentsamendu light” (delako globalizazioa) hedatu denez, psikomolde sozialak uniformatu dira nonahi.

Zerk ez du funtzionatu? Pentsamenduaren aurretik sortzen den pentsamendu sortzailetik aplikatura dagoen bideak. “La ecologia de las lenguas” entseguan esaten nuen “la motivacion racional es el motor del cambio lingüístico”. Halaz ere eman ditugun irakasgai asko sendagai izan ordez, pozoi bezala erabili dira. Zergatik? ”Para aplicar la motivacion racional debes haber sanado el odio irracional”. Hainbat zaurik eta ezinikusik ez diote bidea ematen motibazio arrazional bati. Motibazio arrazionala azpian dagoen sentimendu irrazional batekin nahasten bada, uzten du arrazional izaten eta irrazional bihurtzen da. Horrexegatik hitz berdintsuak askotan oso gauza desberdinak adierazten ari dira.

Arazoa da aurrera joateko behar den motibazio horrek beti dituela izen-abizenak. Batzuk marka politiko batekin, besteek bestekin, eta besteek markarik gabe. Euskal Herrian irtenbidea itxi duten bi gauza gertatu dira: alde batetik marka zeutenek bere markako interesak hizkuntzen interesen gainean jartzea. Eta bigarrena bipolar bihurtutako gizarte horretan pisu soziala kendu edota ez eman markarik gabe genbiltzanoi.

Horrexegatik bipolaritate horretatik kanpo geratu garenok (horrela geratu nahi genuelako) besteek errentabilizatu dituzten alor dezentetan pioneroak izan bagara ere, sozialki desagertu gara; “inbisible” egin gintuztelako. Baina egitan diosuet: hasiera batean eraso injustutzat jo banuen ere, denborak ematen duen distantziarekin mesedea bihurtu zait. Inbisible bihurtzen zarenean inbisibleak direnak ikusten hasten zara eta. Eta da haiekin batera eta haien artean egiazko bizitza hasi eta hezten dela beti ere.

Epe zehatz bati eginen diot orain nik erreferentzia (1990-2000). Garai horretan diskurtso honen inguruko ikastaroak ematen genituen: entzule gehienak teknikariak edo funtzionarioak ziren. Ez dago biderik euskara funtzionarioen hizkuntza bihurtzen baldin ba dugu, bera ere inbisible bihurtu den hiztun arruntari gure planteamenduak ekarri diezaioken arnasa ez bazaio iritsi arazi.

Hori zen arrazoi bat (ez bakarra) zergatik transmisio prozesua moztuta geratu zen. Harrezkeroztik bere kaxatik bestek transmititu duten teoria izan da teoria faltsifikatu bat, edo hobe esanda, “trasjenikoa”, mundu berri bat sortzen laguntzeko funtzionatzen ez duenak funtzionatu ez dezakeelako.

Baina koherentzia printzipio horrekin batera kontzientziaren nukleo txiki bat behar da, ama-zelula izan behar duenak, hizkuntza komunitatearen tresna guztiak izan behar dituenak. Zelulako tresna guztiak. Bezero potentzialak dira 0+. Multzo horri iristeko dagoen oztopoa gainditzen ez duen diskurtsoa, sozializatu beharrez, endogamiko bihurtzen da.