Inkestatik inkestara

Euskararen egoerari buruzko ikerketak: euforia giroa ala konfusio-zeremonia?

Ondorengo lerroetan Jaurlaritzak plazaratu dituen azken lan horietatik 2. Soziolinguistikazko Inkestaren inguruan Zenbat Garako kideek eskatuta eta beraien informaziorako gogoeta batzuk egiten ahaleginduko naiz, hau da, nire ustez punturik garrantzitsuenak direnen balorazio bat egiten. Datuei dagokienez, zer aztertua falta ez den arren, aspergarria gerta ez dadin, ez naiz sartuko datuei dagozkien zehaztasun gehiegitan. Bakar batzuk besterik ez ditut aipatuko. Ezagutzari buruzkoak, hain zuzen.

Iñaki Larrañaga, soziologoa.

Azken aldi honetan euskararen inguruan era askotako mugimendu berriak nabari dira. Nagusienak besterik ez aipatzearren honako auek aipatuko ditut:

GIZARTE ERAKUNDEEN ALDETIK SORTUTAKOAK
–Euskararen Unibertsoa
–Gizarte Erakundeen Kontseilua
–Bai Euskarari kanpaina (5 estadioetako jaialdiarekin burutu zena)
–XXI menderako akordio soziala (647 erakundek sinatua)
–Lan-ordu bati dagokion diru-sariaren bilketa (100 miliotik gora)
–Plan Estrategikoa
JAURLARITZAREN ALDETIK SORTUTAKOAK
–Euskara Biziberritzeko Plan Nagusia
–Euskal Herri osoko Soziolinguistikazko 2.Inkesta (bi alditan azaldua)
–Euskal Autonomia Erkidegoko 2. Mapa Soziolinguistikoa.

Hasteko eta behin, esan behar da eskertzekoa dela, nahiz eta berandu, Euskal Herri osoko datu horien azalpena bere osotasunean eman izana. Tamalez, konfusio-zeremonia baten antzeko zerbait izan da azalpen horien inguruan. Izan ere, alde batetik, Euskal Herri osoko 2. Soziolinguistikazko Inkestaren datuak (1996. urtean egindako Inkestakoak) azaldu ondoren (lehen ere azaldurik zeuden datu orokorrak); eta handik aste gutxira, Euskal Autonomia Erkidegoko 2.Mapa Soziolinguistikoaren emaitzak (1981eko, 1986ko, 1991ko eta 1996ko erroldetan jasotako datuak) aurkeztu ziren. Herritar arruntarentzat nahasmentua sortzeko arriskua ezin uka. Ez baita erraza bereizten jakitea zer den inkesta soziolinguistikoa eta zer mapa soziolinguistikoa eta bien artean dagoen diferentzia; hau da, batak, Inkestak, Euskal Herri osoan, lagin baten bidez, egindako inkesta batean jasotako datuak ematen dituela eta besteak, Mapak, Euskal Autonomia Erkidegoko biztanle guztiei (unibertsoari alegia) egindako erroldan hizkuntzari buruz eskatutako datuak jasotzen direla.

Jaurlaritzako Hizkuntza Politikarako Sailordetzak plazaratu dituen datu hauen azalpenean eta ondorengo alditan egindakoetan, euforia giro bat zabaldu da Euskararen baitan gauzak mugitzen ari direla eta.

Giro horren ondorioz edo, orain arte jarrera guztiz kritikoa zutenak ere, orain, euforia giro horrekin bat eginda agertzen dira. Izan ere, salbuespenak salbuespen, ez da inolako balorazio kritikorik plazaratzen. Guztiak dira onespenak eta txaloak. Agintariek agertzen duten diskurtso autokonplazientearekin bat egiten da. Desagertu dira lehen hain kritika zorrotzak egiten zituztenak. Non dira orain, lehen hain kritikoak ziren AEK eta EKBko kideak?. Non dira lehen hain salaketa gordinak egin ohi zituzten Unibertsitateko beste hainbat irakasle?

Badirudi, bat-batean, Euskararentzat gauzak bere onera etorri direla eta arazo guztiak, guztiz konpondu ez badira ere, ongi bideraturik daudela. Hori hain da horrela non guztiek onartzen baitute hizkuntza politikaren arduradunen diskurtsoa, eta behin eta berriz errepikatzen agerraldi guztietan (errepikatzearen poderioz sinesgarritasuna lortuko duen ustean ote?). Euskararentzat gauzak, toki guztietan ez bada ere, ondo joaten hasi direla "azken 15-20 urte hauetan egindako lanari esker".

Zer gertatu da bada hain euforiko egoteko? Zer da aldatu dena Euskararen egoerari dagokionez? Nik, ondorengo lerroetan 2. Soziolinguistikazko Inkestari buruz jardungo dut. Beste batean aztertuko ditugu 2. Mapa Soziolinguistikoko edukiak.

Aipaturiko 2. Soziolinguistikazko Inkesta horren hariari jarraituz Euskal Herri osoko txostenaren sarreran egiten den aurkezpenean azaltzen diren aipamenetatik abiatuko naiz. Nire irakurketa kritikoa, bai, baina baikorra izango da. Hondamendira eraman gaitzakeen euforia itsutik katastrofismo ezkorretik bezain urrun kokaturik, alegia.

HIZKUNTZA POLITIKAREN HELBURU NAGUSIAK

"Azken urteotako hizkuntza politikaren helburu nagusia, erabilera zabaleko hizkuntzaren hiztunen eskubideak erabilera urrikoek ere piskanaka izango dituztela bermatzea eta horrela, gizarte geroz eta elebidunagoa eta integratuagoa lortzea izan da." Bi helburu nagusi,beraz,
–a) gizarte geroz eta elebidunagoa
–b) gizarte geroz eta integratuagoa
–c) hizkuntza-normalizazioaren bidean
Helburu horiek lortzeko aipatzen dira hizkuntza-normalizatzeko programa eta eta Euskara Biziberritzeko Plan Nagusia.

Helburu nagusietatik abiatuz hizkuntza normalizaziori dagozkion gogoetak egitera pasako gara.

a).-ELEBITASUN SOZIALA MODU IRAUNKORREAN BIDERATU EZINA DA
Gizarte geroz eta elebidunagoa lortzea helburu nagusitzat jotzen da. Berriro ere, gizarte elebidunaren edo elebitasun sozialaren diskurtsoa aipatzen da. Jakina da, bestalde, ez teorian eta ez praxian elebitasun sozialaren kontu hori modu iraunkor batean bideratu ezina dela. Izan ere, gizarte berean bi hizkuntza funtzio berberak betetzeko erabiltzea proposatzen denean, jakina da zer proposatzen den: bietako bat soberan edo alferrikakoa denez (superflue, deitzen dio W.F. Mackey soziolinguistikan adituak) indartsuena den hizkuntza nagusitzen dela, alegia. Eta noski, soberan dagoen hizkuntza ahulena denez, hizkuntza indartsuena nagusitzea onartzen da (modu subliminal batean bada ere).

Beste kontu bat da gizarte bateko pertsonak hizkuntza bat baino gehiago ezagutzea, eta beraz, elebidun edo eleaniztun izatea. Gure seme-alabek hiru edo lau hizkuntza jakitea normala izango dela, alegia. Hori, ordea, elebitasun pertsonala da eta ez soziala.

Izan ere elebitasuna edo eleaniztasuna beti dira indibidualak edo pertsonalak eta ez sozialak. Gizarteez hitzegiterakoan bere baitan kontaktoan dauden hizkuntzez edo, hobeto esanda, bere baitan gizarteak dituen hizkuntz komunitateez aritu behar da. Baina ez ditzagun gauzak nahasi. Elebitasunaz ari garenean subjektua pertsona da, eta bestean, berriz, gizartea. Bereizketa hori elementala da hizkuntza politika egoki bat diseinatu nahi bada.

b).-INTEGRAZIOA: KULTURA ETA HIZKUNTZ KOMUNITATE BAKOITZAREN GARAPENA ZIURTATZETIK DATOR
Beste helburu nagusia gizarte geroz eta integratuagoa lortzea dela esaten zaigu. Eta nola ulertu behar da integrazio kontzeptu hori?

Askotan entzuten denaren arabera, gutxienez esan daitekeena zera da: hitz horren erabilera zehaztugabeak nahasketa eta konfusioa sortzen duela.

Zenbait alditan, gehienetan ez bada, hitz horrekin adierazi nahi izaten da, gure gizartean diren kultura eta hizkuntz komunitateen arteko elkarbizitzarako eredua plater konbinatu baten antzekoa ez denean, mestizaiaren edo hibridazioaren gisakoa izan behar duela. Jakina da, ordea, hibridoak diren produktuek ez dutela erreprodukziorako baliorik; antzuak direla, alegia. Eta hibridatzen den kultura edo hizkuntza bati ere gauza bera gertatzen zaio; hau da, erreprodukziorako indarra galdu egiten duela. Hibridatzaileak gordetzen du beretzat indar hori.

Gehiago oraindik, jakina da kultur edo hizkuntzen arteko mestizaia edo hibridazioak, indartsuenak diren kultur eta hizkuntzen mesedetan eta ahulenen kaltetan gertatzen direla. Kultura eta hizkuntzen integrazioak horrela ulertuta euskal kultura eta hizkuntza amildegira bidean jartzen ditu.

Benetako integrazioak, ordea, justu kontrako esanahia du; hau da, kultura edo hizkuntza bakoitzari bere garapena bideratzeko eta lortzeko behar dituen aukerak eta baliabideak errekonozitu behar zaizkiola.

Hasteko eta behin, aitortu eta errekonozitu behar dugu Euskal Herrian, gutxienez, hiru kultura eta hizkuntz komunitate ditugula. Bata, euskalduna, noiz eta non sortu zen garbi ez badago ere, hemen garatzen joan dena. Beste biak, espainola eta frantsesa, inguruko estatuetatik etorriak edo indarrez ezarriak edo bertakoek hobetsiak (nahi den moduan interpretatuz).

Integrazio hitza erabiltzen denean, kuriosoa bada ere, ez da hiruren arteko mestizaiarik edo koktelik aipatzen. Ez, alde batetik euskal kultura eta hizkuntza dira espainiar kultura eta hizkuntzarekin integratu nahi direnak; eta beste aldetik, euskal kultura eta hizkuntza dira frantses kultura eta hizkuntzarekin integratu nahi direnak. Inoiz ere ez da planteiatzen espaniar eta frantses kultura eta hizkuntzen arteko integrazioa.

Garbi dago hemen, beste gauza askotan bezala, tranpa bat dagoela. Izan ere, euskal kultura eta hizkuntza dira espaniar edo frantses kultura eta hizkuntzekin integratu beharrekoak. Inoiz ere ez espaniar eta frantses kultura eta hizkuntza elkarren artean integratzeko konturik, askoz hurbilagokoak izan arren. Horiek, dirudienez, ikutu ezinezkoak dira.

Zergatik ez da, behingoz, onartzen bakoitzak bere nortasun propioa duenez, bakoitzak autonomia osoa izatea bere garapen propioa bideratu ahal izan dezan?

Kultura eta hizkuntz komunitate desberdinen arteko integrazioa ulertzeko modurik egokiena kultura eta hizkuntz komunitate bakoitzaren garapena ziurtatzetik datorrena da. Inori ezer kendu gabe. Norbera biziz eta besteei bizitzen utziz, alegia. Bestela, orain gertatzen den bezala, batzuen hipertrofia edo espansionismoak besteen atrofia eta garatu ezina ekartzen baitu. Eta horri ezin zaio inolaz ere integrazio izenik eman.

c).-NORMALIZAZIOAREN KONTZEPTUA BERA NORMALIZATZETIK ABIATU BEHAR DA
Txostenaren sarrerako atal berean aipatzen da, bestalde, hizkuntza-normalizazioa lortzeko ahaleginetan egindako programazioak eta batez ere Euskara Biziberritzeko Plan Nagusiaren bidez lortu nahi den hizkuntz normalizazioa.

Normalizazio hitza, gaur egun, Euskal Herrian nonahi entzuten den eta edozertarako erabiltzen den kontzeptu horietako bat da. Hala nola: gizartearen normalizazioa, normalizazio politikoa, soziala, kulturala, linguistikoa eta beste hainbat esparrutan.

Hemen ere, aurreko kontzeptuekin gertatzen zen bezala, lehenik esan behar da, normalizazioaren kontzeptua bera normalizatzetik abiatu behar dela. Izan ere, normalizazioari buruzko ideiak, ilunak eta nahasiak ez direnean, kontrajarriak ere izaten baitira. Eta azkenean ez dakigu jendea zertaz ari den.

Izan ere, normalizazio hitzarekin, pakearekin, demokraziarekin eta beste askorekin gertatzen den moduko zerbait gertatzen da; hau da, batzuen gustokoa denean eta beren interesak babestuak gertatzen direnean, edozein esparrutan, horri deitzen diote egoera normalizatua. Eta hori, berriro esan behar da, tranpa bat dela, normalizazioak, benetakoa izateko, hainbat baldintza betetzea eskatzen duelako.

Hizkuntzaren normalizazioari dagokionean esan behar da, J.M Sánchez Carrión Txepetx-ek garbi azaldu duen bezala, hiru maila kontuan hartzea eskatzen duela. Hiru maila horietan gauzatzen ez bada, ez baita posible normalizazioaz hitz egitea.
Hiru maila edo aspektu horiek honako hauek dira:

Maila orokorra, hizkuntza bere osotasunean hartzen duena
Maila soziala, hizkuntz Komunitatea kontuan hartzen duena
Maila indibiduala, hiztuna kontuan hartzen duena

Maila orokorrari dagokionez, helburua zera da: gure aro historiko honetan Euskararen ahalbideak optimizatzea edo Euskararentzat osasuntsua izango den egoera bat lortzea; eta horretarako, erabili beharreko baliabideak edo osagaiak honako hauek dira: euskaldunen MOTIBAZIOA, EZAGUTZA eta ERABILERA optimizatzea. Osagai horietako bakar bat ere ezin daiteke gutxietsi edo alde batera utzi. Guztiak dira ezinbestekoak.

Maila sozialari dagokionez, berriz, hiztunen kolektibitateaz ari gara, hau da, hizkuntz komunitateaz, eta helburu nagusia zera da: botere linguistikoa berbanatzea eta horrela, hizkuntz komunitatea berregituratzea (Hizkuntz Komunitatearen erdigunean, inguruan eta periferian zein egon behar duen finkatu eta gauzatzea); eta horretarako eman beharreko urratsak honako hauek dira: aginte politikoak helburu linguistikoei subordinatua egon behar du, eta ez alderantziz, hizkuntz taldeak barrutik kanpora sendotzen dira eta talde bakoitzak bere funtzioa ulertu eta gauzatu behar du.

Maila indibidualari dagokionez, azkenik, helburu nagusia euskal nortasuna osatzea da, euskararen lurraldearen barnean eta kanpoan. Hori lortzeko erabili beharreko bideak honako hauek dira: kanpotarren inplementazio edo euskalduntze prozesua, bertako erdaldunduen positibizazio edo euskarara hurbiltzea eta euskaldunen optimizazio edo garapen osoa.

Hizkuntz normalizazioaz hitzegiteak, beraz, aipaturiko baldintzak bere osotasunean betetzea ez bada ere, betetzeko bidean jartzea eskatzen du.

Gure artean, ordea, badirudi, esparru batzutan hizkuntzari sarbidea ematea, gune berri batzuetan errotulazio elebiduna sartzea edota Internet sarean orri berri bat euskaraz irekitzeari (gure herrietako kaleetan erdaraz barra barra ari garen bitartean) nahikotzat jotzen dela hizkuntza normalizazioaren bidean urrats handiak ematen ari garela esateko. Ni ez nago Euskara Interneteko sarean ibiltzearren aurka, nola bada(?) aurrerakuntza horiek guztiak euskararen mesedetarako dira. Halere, esan behar da, zoritxarrez, ekintza horiek ez dutela eragin handirik ekartzen ez euskararen maila orokorraren hobekuntzan, ez hizkuntz komunitatearen artikulazioan eta botere politikoa helburu linguistikoei subordinatze prozesuan, ez eta maila indibidualean (zenbat hasten dira euskara ikasten urrats horien ondorioz?). Sustrai-sustraian, lehengo arazoek lehenean jarraitzen dute, konponketaren zai. Berriro ere, ez gaitezen engaina.


MARKO JURIDIKO-LEGALARI DAGOKIONEZ ALDAKETARIK EZ

Atal honi dagokionez gauza jakina da ezer ez dela aldatu, Konstituzioak, Autonomia Estatutuak, Foru Hobekuntzaren Legeak eta beste lege guztiak sortu zirenean bezala inolako aldaketarik gabe jarraitzen baitute.

Bestalde, azken 10-15 urteotan askotan entzun ditugu gisa honetako aipamenak: "Guk badakigu zein diren Konstituzioek eta legeek ezartzen dizkiguten baldintzak. Badakigu zein den joko-zelaia eta baita zein diren joko-arauak ere. Eta guk joko zelai horretan, gure gustokoak ez izan arren, jokatzea onartu egin dugu, era horretan euskararen normalizazioa bideratzeko asmoz.

Baina, zertaz ari gara? Joko-zelaiaz edo bonba-minaz betetako zelaiaz? Joko-zelaia baino gehiago ez al da jokorik egin ezin den kartzelako patio bat?

Izan ere, hor dauzkagu bere horretan diskriminatzaileak diren Espainiako eta Frantziako Konstituzioak eta etengabeko inpugnazio, errekurtso eta erasoak, epaitegietako zigorrak eta abar luze bat.

Zer joko klase egin daiteke, Konstituzio horien baldintzak aldatzen ez diren bitartean, lege horien aurka jokatzea ez bada? Ez dugu ahantzi behar euskara minorizatua egoteaz gainera beste batzuen baitan preso dagoela!

Bestalde, esaten zaigu euskararen normalizazioa bideratzeko asmoz ari direla ahalegin horretan. Nik ez dut jende asko borondate onarekin lanean ari denik ukatzen. Ezta ere jende ugari gogo onez lan horretan ari denik. Baina ez ditzagun geure buruak ez besteenak engaina. Izan ere, gauza jakina da, Konstituzioaren eta bere menpeko legeen baldintzak aldatzea lortzen ez den bitartean ezinezkoa dela hizkuntza minorizatuen normalizazioa lortzea. Hizkuntzen artean bat dominantea eta besteak subordinatuak diren bitartean ez baitago normalizazioa lortzeko ezinbestekoa den berdintasunaren onarpenik. Horregatik subordinazio horrek irauten duen bitartean egoera diglosiko batera kondenatuak gaude erremediorik gabe. K. Mitxelenak esan ohi zuen bezala "diglosiazko purgatorioan bizitzera", alegia.

Horregatik esan ohi da hizkuntza baten normalizazioak maila sozialean ezinbestekoa duen baldintza botere politikoa eta legeak helburu linguistikoei subordinatuak egotea dela eta ez alderantziz gure artean gaur egun gertatzen den bezala, hau da, helburu linguistikoak legeei eta botere politikoari subordinatuak egotea.

Gehiago oraindik, gure artean sarritan, gehienetan ez esatearren, hizkuntza trukeko txanpon bezala ibilia izan da: alderdi politikoen arteko negoziaketa eta botere banaketak eskatzen dituen orekak eta tratuak burutzeko orduan, "trapitxeo" politikorako, alegia . Oso gutxitan, udalerri eta erakunde edo elkarte batzuetan izan ezik, jarri da hizkuntza, inolako baldintzarik gabe, beste guztien aurretik, hizkuntz komunitate normalizatuetan egin ohi den bezala. Ezinezkoa gertatzen da,beraz, puntu honetan ere, egoera normalizatu batera bidea egitea, sasiz betea baitago.

Halere, jakina da hizkuntzak ez direla legez edo dekretuz normalizatzen. Hizkuntz Komunitatea da normalizazioa lortu behar duena eta horretarako legeen egokitzapena ere lortu behar duena.


DATUEI DAGOKIENEZ EUSKARAREN ARAZOA EZ DA KANTITATE ETA EXTENSIOARENA, KALITATE ETA INTENSITATEARENA BAIZIK

Hasteko eta behin, nik hemen euskararen ezagutzari buruzko datu orokorrak baino ez ditut aztertuko. Luze joko luke erabilera eta jarrerei buruzko zehaztasunetan sartzeak. Beste baterako utziko ditugu, beraz, gaineratiko datuak.

2. Soziolinguistikazko Inkestan azaltzen diren datu orokorrak (1996. urteko Inkestari dagozkionak) honako hauek dira:

1-Euskaldunak %22,5
Ongi hitzegiten dute euskaraz

2-Elebidun hartzaileak %14,5
Euskaraz "zertxobait" hitzegiten dakite, entzun eta irakurritakoa ongi ulertu

3-Erdaldun elebakarrak %63,0
Gaztelera edo frantsesa besterik ez dakite

Datu hauek ezagunak ziren 1997ko otsailaz geroztik eta behin baino gehiagotan aurkeztuak izan dira prentsa, irrati eta telebistan. Hauek ikusita, esaten zaigu Euskararen egoera ona dela. Baina, zertan oinarri gintezke datu hauek onak direla esateko?

Bada esaten duenik ikusmiraren kontua dela, eta nolako begiekin begiratzen denaren arabera esan daitekeela botila erdi betea edo erdi hutsa dagoela. Barkatu jaun-andreeok, baina, ez aipatu mesedez, berriro ere, botila erdi betearen eta erdi hutsaren kontua. Horiek hitz jokoak besterik ez dira eta.

Benetako kontua, eta garratza gainera, zera da: euskaldunok ez garela Euskal Herriko biztanleriaren laurden batera iristen. Eta hori, esan beharrik ez dago, euskararentzat ez da egoera batere ona.

Horren ondorioz esan behar da, politikoek, ilun dauden gauzak lehen bezain ilun jarraitzea nahi dutenean, esatea hain gustokoa duten esaldia errepikatuz, "argi eta garbi" dagoela euskararentzat gauzak ondo daudela.

Izan ere, euskararen errelitatea zera da: Euskal Herri osoan euskal hiztunok ez garela autokonsistentea den masa kritikoa osatzera iristen. Masa kritikoaren kontu hori, etengabe ahotan erabiltzen den beste hitzetako bat izan arren, ez zaigu euskal hizkuntz komunitatea osatzeko orduan aplikatzea eta erabiltzea bururatzen ere.

Joera nagusia kantitatea eta estentsio handitzea da; beste hitz batzutan esanda, jende asko, elkarte asko, erakunde asko, akordio asko lortzea, horrela, euskararen masa kritikoa sendotuko dela ustetan. Hori eginez, ordea, ez da, besterik gabe, masa kritikoa sendotzen ez eta indartzen, dispertsatu eta difuminatu baizik, eta ondorioz, periferiara joaten utzi eta disolbitzeko arriskuan jarri.

Esan behar da, gainera, euskararen arazoa ez dela kopuru arazoa. Izan ere, Euskal Herriko lurraldeetan (kanpoan daudenak kontatu barik) 15 urtetik gorako 546.500 hiztun dituen Hizkuntz Komunitatea izanik (Ikus 1996ko Inkesta) badu bere biziraupena ziurtatzeko behar hainbat hiztun eta gehiago. Kontua da Hizkuntz Komunitate hori hizkuntzaren funtzioen arabera artikulatzea eta konpaktatzea. Eta hori ez da kantitate edo estentsio arazoa, kalitate eta intentsitate arazoa baizik. Eta ikuspegi batetik edo bestetik begiratzeak helburuak eta estrategiak guztiz aldatzea eskatzen du. Badirudi horretaz ez garela enteratu ere egin, edo ez dugula enteratu nahi, eta kantitate eta estentsioaren bidetik jarraitu nahi dugula, gizartearen aurrean itxurak eginez, bide horrek amildegira garamatzala konturatu gabe(?).


1991-96 ARTEKO DATUEN BILAKAERA: HOBEKUNTZARIK EZ, ESTANKAMENTUA BAIZIK

Lehenik esan behar da, harrigarria badirudi ere, 1996. urteko inkestaren datuak azaltzerakoan ez dela inongo aipamenik egiten 1991.urteko datuei buruz.2. Inkesta Soziolinguistikoan ez da datu bat bera ere azaltzen 1991ko urtekoa. Zergatik ote?

Bestalde, euskararen ezagutzari dagokionez, behin eta berriz esaten da azken urte hauetan izugarri hazten ari dela azken 15 urteetan egindako lanari esker. Nola esan daiteke hori datuak azaldu gabe?

Nik, nire aldetik, Hizkuntz Politikako arduradunek argitaratutako Euskararen Jarraipena I (1991ko Inkestako datuekin) eta Euskararen Jarraipena II (1996ko Inkestako datuekin) liburukietan azaltzen diren datuak erabiliz, honako emaitza hauek bildu ditut:

Euskaldunak | Elebidun hartzaileak | Erdaldunak
1991: %22 | %8 | %70
1996: %22,5 | %14,5 | %63

Datu hauetan ikus daitekeenez ez da hobekuntza nabarmenik euskaldunen proportzioari buruz (%0,5 besterik ez). Hobekuntza adierazgarria(%6,5ekoa), elebidun hartzaileen aldetik gertatu da. Erdaldun elebakar izatetik elebidun hartzaile izatera pasa direnak alegia ("zertxobait" hitzegiteko eta entzundakoa eta irakurritakoa ulertzeko gai direnak). Zoritxarrez badakigu, ordea, elebidun hartzaileek erdaldun izatetik hurbilago jarraitzen dutela euskaldun izatetik baino.

Bestalde, inkesta batetaz ari garenez, kontuan izan behar da laginketa osoaren laginketa-errorea edo erru-margina 1991ko Inkestan %2,1ekoa eta 1996ko Inkestan %1,6koa izan zirela. Euskaldunen %0,5eko igoera ez da, beraz, aldaketa esanguratsua, erru-margina baino eskasagoa baita.

Non gelditzen da, orduan, euskaldungoaren baitan izan den hobekuntza nabarmen hori? Ez gaitezen engaina eta ez dezagun inor engaina: Euskal Herrian, bere osotasunean harturik, euskaldunen proportzioan azken urteotan ez da hobekuntzarik izan estankamentua baizik.

Eta esan behar da kontua ez dela oraingoa. Izan ere, saiatu naiz beste datu batzuk biltzen eta honako hauek eskuratu ditut:

1970ean %22,7koa zen euskaldunen proportzioa Pedro de Irizarrek egindako datu bilketa baten arabera, 1978an % 23,4koa zen euskaldunen proportzioa Euskaltzaindiarentzat Siadeco ikerketa elkarteak Euskal Herri osoan egin zuen lehen inkesta soziokinguistikoaren arabera.

Euskal Herri osoari dagokionez garbi dago azken 25-30 urteotan ez dagoela hobekuntza nabarmenik. Gertatzen dena zera da: kopuruari dagokionez, alde batetik irabazten duguna bestetik galdu egiten dugula eta, oro har, aurreatu bezainbat atzeratzen ari garela azken 25-30 urteotan.

Euskal Autonomi Erkidegoan ere hobekuntzarik ez

Baina emaitza onak Euskal Autonomia Erkidegokoak omen dira. Ikus ditzagun datu gutxi batzuk, eta horiek guztiak ofizialak, badaezpada ere, Jaurlaritzak zabalduak, datu fidagarriak ez direla esan ez dezaten.

1983an Eusko Jaurlaritzako Gabinete de Prospección Sociológica delakoak egindako inkestaren arabera, euskaldunen proportzioa %26,9koa zen.

1991ko Hizkuntza Politika Sailordetzako inkestaren arabera, proportzio hori %24,1ekoa zen.

1996ko inkestaren arabera, berriz, proportzio hori %25,3koa zen.

Lehen aipatu dugun bezala, laginketaren erru-margina kontuan hartzen badugu esan behar dugu datu guztiak erru-margen horren barruan kokatzen direla. Ez dagoela, beraz, aldaketarik. Non dago, bada, EAEn azken 15 urteotan izan den euskaldunen proportzioen igoera? Non izkutatu dira?

Datu hauek, Euskal Herri osokoak bezala, 15 urtetik gorako biztanleen artean hazkunderik ez dagoela demostratzen dute eta orokorrean ez ezik Autonomi Erkidegoan ere ez dagoela hobekuntzarik estankamentua baizik. Alde batetik irabazten dena beste nunbaitetik galtzen dela, alegia. Ezin da, beraz, hobekuntza konturik lau haizetara zabaltzen ibili. Hori jendeari iruzur egitea da.

Baina hori baino okerragoa dena beste hau da: datuak izkutatu edo gauza bera dena, datuetan oinarritutako bilakaeraren berri ez ematea. Lehen aipatu dugun bezala, 1996ko datuak agertzen diren txostenean inon ez dira 1991ko datuak agertzen. Balorazio orokorrak egiten dira baina datuen frogarik azaldu gabe. Eta hori, jaunak, iruzur handiagoa egitea da, gizarteari eta Euskara berari. Izan ere, Euskarak orain behar duena ez da euforia eta optimismo itsu batean murgiltzea, diagnostiko egoki bat eta bizi duen ezintasuna gainditzeko estrategia egokiak bilatzea baizik.

Hizkuntza Politikakoei dagokienez, berriz, hobe litzateke Euskarak bizi duen errealitate gordinaren ordez fikzio edo desio irrealak azaltzeari utzi eta, leialtasunez jokatuz, esango balute, ahal duten guztia egiten ari diren arren, ez dutela lortzen egoera horren norabidea sustraitik aldatzea. Hori abiapuntu askoz osasungarriagoa litzateke. Euforia itsu horrek su artifizialen antzera funtzionatzen du. Orain txinparta eta koloretako argien momentua da. Gero etorriko da iluntasunarena. Zer egin orduan?

Azkenik esan behar da, Inkesta honetan azaltzen diren datu guztiak autobalorazio subjektiboaren ondorio direla (inkestalari baten galderei emandako erantzunak). Ez dago ez ezagutzari, ez erabilerari eta ez jarrerei buruzko datu objektiborik. Erabilerari dagokionez esan behar da, gainera, Hizkuntz Politikako arduradunek ez dutela inoiz erabilera errealaren azterketa sakonik egin. Eta erabilera erreala neurtzeko teknikak badaude. Zergatik ez dira erabili nahi? Errealitatea gordinegia delako ote?


DATUEN BALORAZIOA: NOLAKO HIZKUNTZA POLITIKA, HALAKO EGOERA SOZIOLINGUISTIKOA

Emaitzen balorazioa egiterakoan gehien azpimarratzen den argudioa arestian aipaturikoa da: nolako hizkuntza-politika halako egoera soziolinguistikoa. "Argi eta garbi ikusten da (berriro ere ilun dauden gaiak adierazteko erabili ohi den formula errepikatuz) azken 15 urteotan hizkuntza-politikak lortu dituen emaitzak EAEn" Egiten diren balorazioak, laburbilduz, gisa honetakoak dira:

–EAEko lurraldeetan, Gernikako Estatutuan (1979) eta Euskararen Erabilera Arauzkotzeko Legean (1982) oinarrituz, euskara sustatzeko politika egin ahal izan da, batez ere, Hezkuntza, Komunikabide eta Administraziotik. Horren ondorioz egin du gora euskararen ezagutzak, hizkuntzaren transmisioak eta erabilerak. Balorazio benetan optimista(?).

–Nafarroan, Foru hobekuntzaren legea eta Vascuencearen legea (1986) dela eta, ezer gutxi egin ahal izan da. Halere, eremu euskaldunean eta eremu mistoan zerbait egin ahal izan da. Horregatik lortu da euskararen galtze-prozesua gelditzea eta errekuperazio-prozesuan abiatzea.

–Iparraldean, zoritxarrez, euskara babesten duen legerik ez dagoenez, egoera askoz okerragoa da. Izan ere, euskararen ezagutza gainbehera doa, familia bidezko transmisioak huts egin du eta Hezkuntza ofiziala, Komunikabideak eta Administrazio publikoak ez dute euskararen erabilerarik onartzen. Ikastolak eta Ikas Bi elebidunak alde batetik, Helduen Euskalduntzea (AEK) bestetik eta irrati euskaldunak eta aldizkariren bat edo beste izan ezik.

Eta egoera hori ikusita egiten den balorazioa horixe da: euskara sustatzeko hizkuntza politika bat egin ahal izan den lurraldeetan lortu direla emaitzarik onenak. Balorazio horretaz esan daitekeena, berriz, zera da: sinpleegia edo sinplekeria bat ez ezik euskara sustatzeko ahaleginetan protagonismo usurpazio bat ere badela. Ez baita egia gobernuen lege eta ekimenei esker lortu dela nagusiki euskararen egoera hobetzea. Gehiago oraindik, euskara sustatzeko hizkuntza politika egiten ari omen zirela diotenek, jardun dute urte luzeetan herri-ekimenetik sortutako beste hainbat iniziatiba zapuztu eta deuseztatu nahian.

MEMORIA FRESKATU BEHARRA

Nahikoa da, horretarako memoria piska bat freskatzea eta gogora ekartzea azken 40 urteetan burutu diren hainbat herri-ekimen politika ofizial bat egiten hasi aurretik egindakoak. Bakar batzuk besterik ez aipatzearren:

Alde batetik ezin dira ahantzi 60. eta 70. hamarkadetan (Jaurlaritza sortu aurretik beraz,) egindako ahaleginak eta eskuratutako lorpenak. Hor dago Ikastolen mugimendu guztia, Gau Eskoletatik hasi eta Helduen Euskalduntze Alfabetatze Koordinakunderaino; hor daude hainbat herritan sortu ziren euskarazko eskola sozialak, hor daude hainbat kultur elkarte eta antzerki eta dantza talde. Horiek guztiak izan ziren, zalantzarik gabe, kinka larrian zegoen euskara bizi-arnasa errekuperatzeko bidean jarri zutenak. Eta orduan, jaun-andreok, ez zegoen Madrilgo politika suntsitzailea alde batetik eta maltzurkerizkoa Paris aldetik, bestetik. Halere, esan behar da, orduan eman zirela euskararen berreskurapena ziurtatzeko urratsik garrantzitsuenak. Gero etorri zen Instituzio Publikoen lana eta aurrekoek egindakoari esker egin ahal izan ziren geroko beste asko, besteak beste, hizkuntza politikako legeak berak.

Beste aldetik ezin dira aipatu gabe utzi gaur euskararen sustapenaren aldeko protagonista bezala azaltzen ari direnak izan direla, ulertezina bada ere, herri-ekimenetik sortutako hainbat iniziatiben aurka eraso batean, gerra zikinean ez esateagatik, su eta gar ibili direnak. Hala nola:

Jaurlaritzako Kultur Sailak HABE sortzea erabaki zuenetik, lehendik lanean ari zen AEKri duela gutxi arte egin izan dion etengabeko erasoa (irakasleen homologazioa bezalako barne-arazoetan edo kanpoan burutzen ziren Korrika bezalako ekintzetan edo matrikulazio-kanpainetan).

Beste horrenbeste esan behar da EKB erakundeari buruz. Urte askotan deabruaren (biolentoen) gandik hurbil aurkitzen omen zirela eta anatematizatuak eta pertsegituak izateko beste arrazoirik gabe.

Zer esan, azkenik, Euskaldunon Egunkariari urte luzeetan jarritako oztopoak eta trabak ez ezik Egunkaria itolarrian jartzerainoko erasoez? Hitz egin dezatela, era berean, hainbat eraso jaso dituzten EHE , UEMA eta beste hainbatek, horiek antolatzen zituzten ekintza eta kanpainetan parte hartu dutenak zer nolako babesa eta laguntzak jaso izan dituzten azaltzeko.

Nora garamatza orain arte egindako ahalegin guztiak?
Portzierto, zer gertatzen da orain AEKrekin? Nola ulertu behar da Korrikako lekukoa eramaten Kultur Sailburua eta Sailordekoa ikusten ditugunean? Eta AEK-ko arduraduna Euskara Biziberritzeko Plan Nagusia goraipatzen ikustean? Adostasun osora iritsi diren senale edo fagozitazio-asimilazio prozesuaren hasiera? Geroak esango du.

Bestalde, EKBkoek, duela gutxi norbaitek eutanasia-operazio izena eman dion auto-disoluzio batean bukatu dute, lehengo erakundetik beste erakunde berri batzuetara (Kontseilua e.a.) desenbarko-antzeko operazio bat gauzatuz. Agian EKBn lortu ez zutena lortzeko asmoz?

Orain arte esandakoak zer adierazi nahi du? Administrazio Publikoak, oro har, ez duela ezer onik egin euskararen berreskurapenerako? Ez, Administrazio Publikoari ezin zaio inola ere ukatu Euskararen alde egin duen guztia. Administrazio publikoak, batez ere EAE.n asko egin du, eta hor daude hainbat esparrutan egindakoak. Nagusienak aipatzearren hor daude:

–Hezkuntza sistema osoan hizkuntza-ereduak aplikatzea
–Helduen Euskalduntzea bideratzeko sortutako euskaltegiak
–Administrazio Publikoa euskalduntzeko IVAP/HAEE sortu, hizkuntz-eskakizunak diseinatu
–Komunikabideetan irratiak eta ETB1 katea sortu
–Beste hainbat ikerketa eta ekintza-proiektu finantziatu

Bada zerbait, eta ezin zaio, beraz, leporatu EAEko Administrazio Publikoari ezer ez egin izana. Ez litzateke zuzena. Eta nire asmoa ez da zor zaionik inori ukatzekoa. Bestalde, azpimarratu behar da Administrazio Publiko horren barnean Udaletan egin dena. Izan ere, ezin dira ahantzi Udalek, beren Euskara Zerbitzuen bitartez, euskararen ezagutza eta erabilera bultzatzeko egin dituzten ahaleginak; handiak izan baitira, askotan, oztopo eta trabarik falta izan ez bada ere. Gogoratu behar da ere, Udaletako Euskara Zerbitzu horiek ez direla Hizkuntza Politikako Sailak ez asmatuak eta ez bultzatuak izan.

Azkenik esan behar da, bestalde, Administrazio Publikoan benetako euskaltzale den jende asko dagoela eta borondate guztiz, eta askotan, ikusitakoak ikusita, tripajate galantez, lanean jarraitzen duena bere gaitasun guztiak eskainiz. Ez da, beraz Administrazio Publikoko langileen arazoa. Hori ez baitago zalantzan jartzerik.

Zalantzan jarri beharrekoa, egin dena baino gehiago, egindakoa nola egin den da, eta, batez ere, zein norabidetan egin den. Sakon aztertu beharra dago nora garamatzan orain arte egindako ahalegin honek guztiak, nola hezkuntza eta helduen euskalduntzeari dagokionean hala administrazio publikoko funtzionarien euskalduntzean eta Irrati-Telebistaren euskarazko ekoizpenean. Badago zer azterturik.

Azken hilabete hauetan aro berri batean sartu garen sentimentua asko zabaldu da gure artean. Bazen garaia euskal gizarteak berari dagokion erantzukizunak hartzeko. Aro berri horrek poza eta itxaropena sortu du gehienongan.

Hitzetik hortzera aipatzen da orain arteko erresistentzia jarreraren ordez eraikuntzarena indartu behar dela. Eraikuntza nazionala bultzatzeko eta indartzeko garaia dela. Bide berriak, estrategia berriak asmatu eta gauzatu behar direla. Gisa horretako hitzak entzuten dira etengabean. Ikusi beharko da egun gutxi barru ospatuko diren hauteskundeen ondoren zer nolako giroa nagusitzen den. Egia esan behar badut, arlo sozio-politikoan entzuten den parekorik ez dut entzuten kultura ata hizkuntzari dagokionean. Eta horrek kezkatzen nau.

DISKURTSO ZAHARRA

Izan ere, arlo politikoan batez ere, proiektu berri eta diskurtso berriak aipatzen diren bitartean, kultur eta hizkuntzaren arloetan ez da diskurtso berririk entzuten.
Lehen baino mugimentu, akordio eta proklamazio gehiago bai, baina, lehengo lepotik burua, betikoak errepikatuz. Kantitateak berez ekarriko balu bezala beharrezkoa den berrikuntza kualitatiboa. Zoritxarrez diskurtso zaharrean finkaturik jarraitzen dugu. Ikus, bestela, ondoko hauek:

–Duela 20 urteko diagnostiko berbera eginez jarraitzen dugu.
–Helburuak ere berberak dira: gizarte geroz eta elebidunagoa eta integratuagoa.
–Plangintza estentsiboak, ahal den jende eta esparru gehienetara iristeko, eta ez intentsiboak Hizkuntz Komunitatea barrutik egituratzeko.

Hau da gure gaur egungo egoera, eguzkipean ezer berririk gertatu ez balitz bezala. Diskurtso zaharrari guztiz atxikirik. Eta Euskarak diskurtso berri baten behar gorria du. Izan ere, ezagutzari dagokion egoera, egin den ahalegina handia izan arren, gutxi hobetu baldin bada ere, beste elementu edo osagaiek era nabarmenean egin dute behera, batez ere hizkuntzarekiko atxikimentuak edo hizkuntz-kontzientziak. Duela 30 urtetik hona nabarmen behera egin baitu.

Egia da beste garai batzuk zirela: Francoren azken urteak ziren, hizkuntza euskal nortasunaren ezaugarri modura hartzen zen, herritar guztiek euskara ikasi behar zutela ozenki aitortzen zen. Ilusio handia piztu zen herritarren artean.

Gaur egun gauzak asko aldatu dira: alde batetik, euskal herritarra izateko euskara jakin beharrari ez zaio lehentasunik ematen; beste aldetik, garai batean euskararen aurkako jarrerak plazaratzen ausartzen ez zirenak, orain lotsa gitxirekin azaltzen dira ez dagoela euskara zertan ikasirik eta euskara ikastea baino hobe dela ingelesa ikastea eta antzekoak esanez.

Bestalde, euskara ez ikasi arren, hemen ez dela ezer pasatzen eta lasai aski bizi daitekeela erdara hutsean funtzionatuz pentsatzen dutenak nabarmenki gehitu dira.


DISKURTSO BERRIA

Azkenik, diskurtso berriari buruz, esan behar da Euskal Herrian, zorionez, badugula Euskarak behar zuen diskurtso berri hori. Duela 30 urte hasi, eta orain arte, eta aurrerantzean ere ekoizpen berriak sortzen ari den ikertzailea baitugu gure artean. J. M. Sánchez Carrión Txepetxez ari naizela esan beharrik ez dago.

Kanpotik etorri eta bertakotu, gure hizkuntza ikasi, eta euskararen egoerari buruzko azterketa sakona egin ondoren, euskarari buruzko diagnostiko berri bat eta euskararen berreskurapena bideratzeko klabeak asmatu dituena eta orain ere asmatzen jarraitzen duena. Ugariak dira berak idatzitako lanak. Horien artean aipagarrienetakoak Un futuro para nuestro pasado (1987-91) eta egun hauetan plazaratu berria den Márgenes de encuentro: Bilbao y el Euskara (1999) eta hololinguistika arloan egin dituen beste hainbat bide urratze aipa daitezke.

Penagarria da ikustea nola Hizkuntz Politikako arduradunek ez duten aportazio hori aintzakotzat hartu nahi izan, nahiz eta sarri askotan bere ekarpen teorikoez baliatu eta erreferentzia orokor eta puntualetara mugatu. Inoiz, isilean izan ezik, errekonozitu ez badute ere ekarpen horri atera dioten etekina.

Nahiago izan dituzte atzerrietako beste aholkulari batzuk (ospe handikoak noski), baina hemen ezer gutxi aportatu dutenak, bertakoek diseinatutako hizkuntz politika onestea besterik egin ez badute ere. Beste politikoen aurrean babesa lortzeko. Ez dugu aipatuko bati eta besteei eman zaien tratamentuaren konturik, ez pertsonalik ez ekonomikorik.

Diskurtso berriaren kontura itzuliz, esan behar da, momentu honetan euskarak behar duena ez dela amankomuna den denominadore maximoaren antzeko kontsentsu ahal den zabalena lortzea, horrelako kontsentsuak, beti, hizkuntzak dituen behar minimoen azpitik egoten baitira. Eta mesede baino kalte gehiago egiten diote hizkuntzaren berreskurapen-prozesuari.

Momentu honetan egin beharrekoa bide berriak urratu nahi dituztenen indarrak bildu eta Hizkuntz Komunitatearen barne-artikulazio eta trinkotze-prozesua indartu eta sendotzea da. Lan kualitatiboa, beraz, eta horrek ekarriko du, gero, osaketa kuantitatiboa, baina ez alderantziz. Barne-muina finkatu eta sendotu gabe, turuta jo eta jendea eta taldeak mugiaraztea su artifizialetan gertatzen denaren antzeko zerbait gertatzeko zorian jartzea da: momentuko txinparta eta distira ikusgarriak lortu ondoren, berriro, eguneroko bizitzara itzultzean suak piztu aurretik zegoen iluntasun berbera aurkitzekoa alegia. Eta, egia esan, horrelako gehiegi egin da gure herrian orain ezer ikasi gabe jarraitzeko.

Kantitatearen obsesioa gainditu eta gure Hizkuntz Komunitatearen barne-artikulazioari ekin behar diogu denbora gehiagorik galdu gabe: Euskararen nazioaren eraikuntzari, alegia. Euskara, Xalbadorrek zioen bezala, Euskal Herriaren arimatzat harturik, pertsonaren barne-eraikuntzatik hasi eta familiako, lan-harremanetako, herrigintzako, naziogintzako eta zibilizazio eta nazioartegintzako bideak euskaratik abiatuz egiteko.