Gazteen hizkera: kalkoak ez dira eritasunaren seinale; kontrakoa, osasun ona adierazten dute akaso.

Orreaga Ibarra eta Juan Karlos Lopez-Mugartza irakasleek Iruñeko gazte euskaldunak nola solastatzen diren eta gaztelaniak eta euskarak elkarri nola eragiten dioten ikertu dute. Azterketa egin ondotik, euskara batua ere bizia dela ikusi dute, tresna honekin neska-mutil donostiarrek eginen luketen gauza bera egitea lortu baitute Iruñeko gazteek.

Nafarroako Unibertsitate Publikoko bi irakaslek ikerketa bat egin dute Iruñerriko gazte euskaldunak nola mintzatzen diren ikusteko asmoz. Solastatzeko eta identitatea markatzeko modu berezia dute neska-mutilek, eta hori islatzeko materiala bildu dute. Gainera, gaztelaniak eta euskarak elkarri nola eragiten dioten aztertu dute. «Gure lana ez da erakustea zein ongi edo zein gaizki hitz egiten duten, baizik eta deskribatzea euskara nolakoa den -argitu dute-. Bada euskara formal bat eta beste bat giro lasaian hitz egiten dena, eta azken hori ezagutu nahi genuen». Gai honi buruzko ikerketa soziolinguistiko bat egiteke dagoela pentsatzen dute eta hasiera eman nahi izan diote.

Etorkizuneko euskara bizia benetan nolakoa izango den, orain erabiltzen dena benetan nolakoa den, gazteek testuinguru formaletatik kanpo zer nolako euskara erabiltzen duten erakutsi nahi dute. Onartzen dute araurik gabe ez legokeela euskararik, baina ez dute sakratu egin nahi; beste euskara bat badagoela aldarrikatzen dute, ikertzeko interesgarria dena. Iruñean euskara akademikoa, batua, erabiltzen da, eta frogatuta dago gazteek ongi hitz egiten dutela: selektibitatean hagitz nota onak ateratzen dituzte eta hagitz ongi mintzatzen dira lan bat aurkeztu behar dutenean. Lagunartean, ordea, bertze era batera solastatzen dira: gaztelania sartzen dute, ingelesa ere bai, ergatiboa askotan ez dute behar den moduan erabiltzen...

Askatasun osoz

Orreaga Ibarrak eta Juan Karlos Lopez-Mugartzak gazteak grabatu dituzte. Hauek jakinaren gainean zeuden eta lagunartean biltzen ziren, irakaslerik gabe, lasaiago egoteko. Bazekiten askatasun osoz hitz egin zezaketela eta, gainera, ikertzaileek hori bilatzen zutela. 35-40 gazte bildu dira taldeka, toki eta egoera desberdinetan. 15 eta 25 urte bitarteko neska-mutilak grabatu dituzte egoera informaletan, aurretik prestatu gabeko elkarrizketetan: tabernan, etxean, telefonoz berriketan... Ludikotasuna bilatu dute. Irriek adierazten dute hori. Biraoak ere botatzen dituzte batzuetan. Anitzetan ageri dira sexuari buruzko erreferentziak, bi zentzuko hitzak, ironia... Hagitz autokontrol guti eta zuzenketa guti egon da elkarrizketa hauetan.

Ibarrak agertu duenez, askotan gazte izatearen seinale da arauen kontra joatea. Horrek ez du erran nahi araurik ez dagoenik; arau zehatz batzuk daude. Gauzak handitzea edo puztea ere beraien ezaugarria da: superguay, megafashion, dago zezen bat bezala, dago gazta bat bezala, mogollón... Lexikoan ere badituzte ezaugarri berezi batzuk. Irakasleak adibide batzuk jarri ditu: bokata, manifa, enrollatu, kutre, belarria jan... Bere esanetan, gazteek hor aurkitzen dute adierazkortasuna. Masoka, tío, paso, que sobrau, desfasatu, guapo, superguapo... Ez dira gauza bera «zeinen ongi!» eta «superguay»; ez dute indar bera. Hitzaldi batean baldin badaude ez dute halakorik erraten, baina kalean beraiek dira mugak jartzen dituztenak.

Helburua gazteen artean kontaktu soziala indartzea da, harremanak estutzea. Soziolekto bat da, ez dialekto bat.

Iruñean daukaten eredua euskara batua da, nahiz eta herrietatik etortzen diren euskaldunek beren ekarpena egin. Abiapuntu uniformizatu samar horretatik hasita, nola bete hainbat esparru? Ez da gauza bera tabernan edo bilera batean hitz egitea.

Lopez-Mugartza euskaldun berria da eta hau guztia nola bizi duen kontatu du: «Euskaldun berriok euskara garbia ikasi dugunez lotsa ematen digu erdal hitzak sartzeak, ematen du ez dugula hizkuntza menderatzen eta baten batek hori aurpegiratuko digula. Hortaz, bizitzako arlo guztietan euskara akademikoa erabiltzen saiatzen gara: umeekin, lagunekin... Euskaldun zaharrek, ordea, biraoak erdaraz botatzen dituzte indar gehiago emateko».

«Duela ehun urte euskara atzera zihoan, ez zuen prestigiorik, eta euskara eta gaztelania nahastea txartzat hartu dugula ematen du. Euskara akademikoa izan behar dela eta arauei estu-estu jarraitu behar diegula pentsatu dugu eta hori egin dugu belaunaldi batekook», jarraitu du azaltzen. Gazteek ere errudun konplexu txiki batekin hitz egiten dute, badakitelako ez direla euskara garbian ari, baina ez dute euskara akademikorik behar euren artean aritzeko. Gazteak ez dira gaizki mintzatzen, kontua da erregistro ezberdinak daudela, esparru asko dagoela hizkuntza baten barruan. Irakasleen iritziz, hizkuntza batek esparru bakarra badu, jai dauka, eta egoera ezberdinetara egokitzeak hizkuntza menderatzea erran nahi du. Egoeraren, hiztunen, formaltasunaren arabera, gazteek erregistro horiek sortzen dituzte. Arauek prestigioa ematen diote euskarari, baina hizkuntzak hiztunak behar ditu eta horiek sortzeko makina egunerokotasuna da, hizkuntza bizia.

«Errudun konplexu hori kendu behar dugu, bekatu egiten ari garelako sentsazio hori, oso osasuntsua delako eremu batzuetan. Geure burua askatu beharko genuke. Gazteek euskara erabiltzen dutela konturatzea berri ona da. Lehen ikasgelatik atera eta erdaraz egiten zen, ez zegoen gazte hizkerarik. Ikuspuntua aldatu behar dugu: hizkuntza mespretxatuari prestigioa eman zitzaion; ez du galduko. Orain hiztunen premia dugu, lasai eta gustura dabiltzan hiztunena, hiztun askeena. Horrek ez du arazorik sortzen; badakite noiz erabili behar duten erregistro bat eta bestea, hala gertatzen da mundu zabalean», defendatu dute.

Beraien aburuz, hagitz egoera onean gaude beste urrats bat emateko. «Behin prestigioa irabazita, joan gaitezen harago. Komunitate elebidun guztietan egiten da alternantzia bi hizkuntzen artean, baita hizkuntza nagusien artean ere, eta hori ez da hondamendiaren seinale. Ez gaitu izutu behar. Kalkoak ez dira gaixotasunaren adierazle; justu kontrakoa, osasun onaren seinale izan daitezke», ohartarazi dute.

Lopez-Mugartzari neska-mutilen jarrera gustatu zaio. «Ez da erraza gazte talde batengana grabagailu batekin joatea, susmagarria izan daitekeelako: zertarako grabatuko gaituzte? Arrazoia jakinda ere, pentsa dezakete azterketa egiten ari garela, beraien intimitatea epaitzera goazela. Baten batek esan digu ezetz, lotsagatik, arazoak ikusten zituelako, baina orokorrean jarrera ona izaten dute. Euskararen kontuekin oso helduak dira, euskaltzaleak dira, ikerketa hizkuntzaren onerako dela ikusi eta ateak ireki dizkigute», kontatu du.

Neska-mutilek beraien burua grabatu dute, izenik ez da inon agertuko eta lasai aritu dira berriketan. Hasieran, ez ziren beti bezala mintzatzen, baina berehala atzentzen ziren grabagailuaz. Batzuetan erori egiten zitzaien aparatua; bertzetan buelta eta buelta aritzen zen zinta eta grabazio batek bertzea ezabatzen zuen...

Ikerketa egin ondotik, irakasleek euskara batua ere bizia dela ikusi dute. Iruñeko gazteek donostiarrek egingo luketen gauza bera egitea lortu dute euskara batuarekin. Haientzat ez da tresna berria, eguneroko hizkuntza da.

Soziolektoen garrantzia

Batuaren eragina alde askotara heldu dela azaldu du irakasleak: jendea gehiago mugitzen da, ikasleak joan eta etorri ibiltzen dira... Ondorioz, euskalkien ezaugarriak gero eta gehiago lausotuko dira eta soziolektoak garrantzitsuagoak izanen dira. Iruñean elkartzen diren gazteek euskalkien ezaugarri nabarmenenei eusten diete, baina bertzela, nahiko hizkuntza antzekoa erabiltzen dute; haien arteko hizkuntza komun bat sortu dute.

«Gazteen hizkuntza hori bizi laburrekoa izan daitekeen arren, berrikuntzak eurengandik abiatzen dira eta ezaugarri batzuk hizkuntza orokorrean islatuko dira», azaldu du Ibarrak. Hemen aipatu ditugun esapide batzuk helduek ere erabiltzen dituzte, maiztasun eta askatasun gutxiagorekin, hala ere.

Gazteek komunikazio zuzena, laburra, berehalakoa nahiago dute; beraiek diote helduak baino zuzenagoak direla. Ez dute hitzaldia hainbeste hornitzen. Badituzte esparru aske batzuk, nagusien botererik gabekoak: graffitiak, Internet, gazteen aldizkariak, telefono mugikorrak... Lopez-Mugartzak eta Ibarrak baimena eskatu, eta ikasleek txat bidez izandako berriketaldi bat ikusi zuten, eta bitxia iruditu zitzaien nola idazten duten. Adibidez, «Euskaraz 2zi». Forma berriak sortzen ari dira, euskarri birtualari lotuak, baina horiek ez dituzte hainbeste aztertu. Kode txandaketa eta kalkoak ikertzen ari dira. Fitxak egiten dituzte; adibidez, pues hitza hartu eta zenbat aldiz erabili duten begiratzen dute. Hiztegi antzeko bat ari dira osatzen, gazteekin lotutako esapideei arreta jarriz.

GAUR8