zeltak
Historia
Oso saila da herri zeltak
Europa okzidentalean eta zentralean sartu ziren lehengo talde indeouropear
zirela dezberdintzen, baina, seguruena italikoekin eta ilieokin batera Urnas
Kanpko Kultura azkarrean eta handiaren zabalkuntza jardun zuten K.a
XIII.mendean Europa okzidentalean. Zeltak, Rodanoko eskuieneko margenatik
jaitzi ziren eta Languedoc, Katalunia eta Ebroren baxuko harana okupatu zuten. Zelten
beste expanzioa Belgikaratnz eta hegoalde britanikorantz izan zen.
Julio Cesarrek Galiaren
konkistan zelten aurka borrokatu zen eta denborarekin erromatarrak berain
dominu britanikoak eta iberikoak kendu zizkieten. Antzinako Inperio Erromotarren
(K.o. 476) azkenaldian zeltak ipar-ekialdearen Frantzia, Irlanda, Galia eta
Eskoziako zenbait inguru bakarrik okupaturik zuten. Erdi Aroan zehar berain
botere indartu egin zuten Eskozian eta Ingalaterrara zabaltzeko ahaleginak egin
zituzten.
K.a. VIII. mendetik aurrera
zeltak ilioekin batera Hallstatt-ren kultura jardun zuten, Penintsula Iberiaren
barualdetik zabaldu ziren garai honetan. K.a. VI. mendean iberoekin konpartitu
zuten ipar-ekialde iberikoa.
Zelta kontinentalak K.a.
IV.mendeam, Tele-ren kultura inauguratu zuten. Aro honetan, Frantiaren (Galia)
iparraldea eta zentrua, Italiaren iparraldea eta irla britainiekoen parte
gehiena okupatu zuten. Balkanetik zabaldu zirenan Asiako eskualde bat hartu
zuten eta hau Galatia bezala esagutuko zen. Garai honetan estruktura
fortifikatuak eraiki ziren, eta komertziako zentruak eta politikoak bezala
erabiltzen zuten. Garai honetan ere zelten artean druismoa zabaltzen da zelten
artean. Hauek ez uten harri tenpluak eta arkeologiari dagokionez ez dago
inolako loturik druidismo Stonenhenge-arekin. Zeltak iberiarrak druismoaren
fenomenoa ez zuten ezagutu, baina Espainian hondar megalitiko asko daude.
II.mendeam zeltak
germanetarren prezio militar handia eduki zuten Iparraldetik eta beranduago,
erromatarrena Hegoaldetik. Hamarraldi gutxietan Galia oso erromatarrek
konkistatu zuten. Britaina Handian erromatarren prensentzia oso gutxikoa izan
zen, ondorioz irla honetako zelten hizkuntza bizirik irautea baimendu zuen.
Oraindik k.a.VII. Mendean
agian zelten azken zabalkuntza izango zen: Caledonia inbaditu zuten, gero regio
hori Eskozia deituko zen.
Zelten herriak eta kultura
presentzia handia eduki zuten, Leabhar Ghabghála Éren, Penintularen
ipar-ekialdean, gaur egun Galizia, Portugalen iparraldea eta okzidenteko partea
Asturias eta Leon direnak.
Kultura
Hizkuntza: Zelten hizkuntza
gaur egun antzinako dokunentuetan bakarrik existitzen da. Hizkuntza
Penintsulara Galiako zelten inmigranteak ekarri zuten eta zentruko eta
iparraldeko lekuetan hitz egiten zen.
Portugalen lusitanismoa hitz egiten da. Izan
daiteke hizkuntza hori zeltikoaren dialekto bat izan daitekela edo beste zeltal
hizkuntza desbernia izatea.
Zeltiberoa K.a. 400. mendetik aurrera hitz egiten
da, Heródoto Keltoiek Herkuesen zutabeen beste aldean bizi zirela ezan zuenean
eta hauek dokumentu erromatarretan eta greketan aipatzen zire. K.a. III. Mendean.
Azkenean erromatarrek zeltiberoak menderatu zuten K.a. 49 mendearen ondoren eta
zeltiberoen hizkuntza latina izatera psatu zen, baina garai kristauaraino
iraundu zuen.
Euskera Iberiako perromaniko hizkuntza bakarrena
izan da bizirik irundu duena. Gaur egun Eukal Autonomia Komunitatea, leku
zeltiberikoa zen eta Navarra euskerikoa izango zen. Euskeran zelten zenbait
hitz daude.
Hizkuntza zeltiberoa zeltaren familakoa da.
Antzinako ezaugarriak erakusten ditu, goidilektoa bezala, “kw” originala gorde
igin du.
Zeltiberoa alfabeto batean idatzi zuten eta honek
penintsulako beste hizkuntza perromanikoak idazteko erabili zen.
Zeltiberikoaren extinzioa ez zuen amaiera heman
Penintsulako zelten hizkuntzen historia. V. Eta VI. mendeetan Erromako
Inperioaren jauziaren ondoren, zelta britainarra hitz egiten zuten batzuk Britaina
Handiren Hegoaldetik ihes egin zuten agosajoneko inbasoreengatik. Gehienak
Armonika, Galian, ( Bretaina modernoa) instalatu ziren, baina gutxi batzuk
Galiziara heldu ziren, bertan bere hiazkuntza bizi iraundu zuen eta beste
hizkuntza moderno batzuetan transformatu ziren.
Erlijioa: Erelijioa ez da oso
ezaguna eta berreraikitzeko datuak oso eskasak eta ez ain baliotsuak dira.
Kultua druiden kargu zegoen eta hauek ere
gaztaroak hezitzaileak ziren.
Zeltek politeistak ziren. Kultuak mendieekin,
basoekin eta urekin, hau izen desberniak jartzen zituzten, errelazionaturik
zeuden denbora askotan. Hauek ziren jainkoak eta jainkosak: Vosgos jainko, Ardenas
jainkosa, Dumias jainkoa; ibaien eta iturrien jainkotasunak: Sequana (Serenako
iturria) eta Nemausis (Nimeseko iturria).
Geroago jainkotasun handiei kultua edukitzen hasi
ziren: Teutates, tribuen babeslea eta gudaren jainkoa zen; Taranis, izpiaren,
ekaitzaren eta zeruaren jainkoa zen, Thor-rekin erlazionatuta zegoen, zeren
eta, izpien eta trumoien jainkoa zelako eta erromatarrak Jupiterrekin
antzematen zuten; Esus, gerraren eta aberearen jainkoa, odolki jainkoa; Belenus,
artearen jainkoa, beraren homenes Beltaine izeneko jai egiten zuten, bere izena
argitxu eta distiratxu esan nahi duela uste dute, baina beste batzuk
Beltaine-ko jairaren su handiarekin irudikatzen dute. Cernummos, loguraren eta
heriotzaren jainkoa, Pluton bezala.
Beraien alboan jainkosak
zeuden: Rosmela Teutates elakartuta; Belisma, suen arten jainkosa,
Minerva-rekin alkartuta; Epona, nekazaritzaen ugaritasunaren jainkosa,
Ceres-ekin elkartua.
Zeltak jankoak gain heroiak ere zituzten: Manannan,
Tuatha Dé Danann -en integratuta zegoen. Azti ahaduna zen, susko kasko baten, imbulnerable
den koraza baten jabea zen; Nueda, bere izean zilarrezko besoa esan nahi du eta
Tuaha Dannannn-ean pertenitzen du. Mag Tured-eko lehengo batailan besoa galdu
zuenez ezin izan zuenez erreinatu, Diancecht jainkoa zilarrezko beso bat egin
zion eta horrela berriro ere errege izateko funzioa eduki zuen eta Tuatha Dé
Danann-ak gidatu zituen Mag Tured-eko bigarren batailan; Rhiannon; Gaeseko
heroina zen. Amazona bat bezala irudiktazen zuten eta Pwyll hartu zuen seanarra
bezala. Bere semea, Pryderi, jaio zen momentuan kendu zioten eta Rhiannon-i
leprorati zioten umea galtzearen errua; Gwyddyon; Galesen tradrizioaren heroi
famatuena da. Danaren semea eta Lleu Llaw Gyffes-ren aita zen. Antzinako
druiden botere magikoen oinordea irudikatzen zuen; Finn Mac Cumail; Azti eta
gudaria zen, Cumailen sema eta Ossianem aita zen. Gudari beldurgarria zen eta
bere aita gerran hilda mendekatu zuen, Fiana tropa bereragin zuen. Aitzi eta
olerkari zen eta olerkariaren hamabi liburuak ezagutzen zituen;Arturo; zelta
tradizioaren pertsonai garrantzitsuena da; Merlin; Existentzia errela eduki
zuen.
Tradizio-ohikoak: Zelten tradizioen
arabera, Ozenaoaren herainditik (más allá), Paraisauen Irlak aurkitzen dira,
hemen izaki sobrenaturalak bizi dira. Hemen bakarrik desgraziak eta eskaziak
bakarrik aurikitzen dira. Tradizoan bederatzigarren olatua inguru mortala eta
Beste Mundua desberdintzen duen frontera da, horren arabera zenbait ritual egiten
zuten
Zenbait irla zeuden eta jaietan heroiak eta
jainkoak bizi ziren: hauen barruan Anglesey aurkitzen da, Britainako druiden
irla sagrada zen, Sicilly irlak, Irla Hebridak, tradizoaren arabera deabruak
eta fantasmak bizi ziren eta Skyen Cuchulain heroia Scathach gerlaria hezitu
egin zuen.
Gastronomia: Heiza, bereziki
basurdearena, eta abere hezkuntza gastronomiaren puntu ahaltsuenak izan ziren.
Zelten herria kostaldearen alboan egon arren, itsasoaren
beldur ziren. Ez zioten arrainari, arren ur gezako arraina, izokina, sukaltzen
zuten.
Ez zuten sidrarik edaten zeren eta normandoak
XIII. mendean importatu zuten. Ardoa eta
Mediterraneoka ardoa. Herri hauek ogigintzak bezala nabarmendu ziren, eta
ogia egiteko erabiltzen zuten lehen gaia gari galoa zen.
Iruzkinak
Utzi iruzkina: