Tibetarrak
SARRERA
Tibeta Txinako hego
mendebaldean dagoen lurralde autonomoa da, hiriburua Lhasa duena.
Hasiera batean Tibetak 2,5
milioi kilometro karratu zituen, 4.000 metrotik gorako altitudearekin. Lur
hauek altitude handikoak dira. Munduko lurralderik garaienetarikoa da.
Baina 1990ean egindako
froga batzuetan, 1.221.600 km2 zituela ageri zen. Beraz lur eremu izugarri
handiak kentzen ari dizkiotela argi dago.
Bertako hizkuntza Tibetera
da eta erlijioa budismoa.
Orain Tibeta hiru probintzietan dago
zatitua: Amdo, Kham eta U-Tsang.
BIZTANLERIA
Tibeteko biztanle gehienak
etnia berekoak dira eta hizkuntza bera erabiltzen dute (tibetarra).
Tibetarrak 4.000.000 inguru
dira Txinako beste lurralde batzuetan bizi direnak kontuan hartuta; eta beste
2.000.000 inguru gehiago Bhutanen, Indian, Nepaleko iparraldean, Jammun eta
Kaxmiren bizi dira.
1959 urterarte biztanleen
%20a apaizak ziren.
1960an 2.400 monasterio
zeuden eta 100.000 fraide
edo moja; 1979an, Txinatarren
erasoen ondoren, 12
monasterio eta 2.000
fraide edo moja besterik ez ziren geratu.
Monasterioak ikasteko leku
nagusiak izan dira beti.
HISTORIA
Tibeteko lurraldea nazio
batua zen III.mendean, budismoaren hedapena hasi zenean.
X. mendea arte Tibeta
herri independientea izan zen, non familia nobleak, lurjabe txikiak eta
monasterio budistak zeuden.
Handik aurrera printzerri
txikietan banatu zen, eta 1247an mongoloen erasoak jasan zituzten.
XIII. mendean Inperio
Mongolak dominatu zuen Tibeta.
Bitarte horretan budismo
lamista nagusitu zen.
Lehenengo Dalai-lamak XIV.
eta XV. mendeen bitartean agertu ziren. Hauek erlijio aginpidea zuten soilik,
baina ondorengoak gero eta aginte handiagoa izaten joan ziren, eta 1642an Dalai-lama
Tibeteko gobernuaren buru izendatua izan zen.
XVIII. Mendearen hasieran Txinako
Qing ejerzituak Tibeta inbaditu zuen, eta Tibeteko milaka pertsona hil
zituzten.
1911an gerra zibila piztu
zen, Txinatarrek tropak Tibetetik atera behar izan zituzten.
Dalai-lamak aukera hori
aprobetzatu zuen, Tibeta berriz ere berak aurrera eramateko.
Baina inork ez zuen Tibeta
bakean usten, guztiek zapalkuntza ikaragarria jarduten zuten harengan. 1914an
gutxi gora behera, Tibetak eta Britainia Handiak akordio bat sinatu zuten Txina
konturatu gabe. Honekin Tibeta Txinako erregio autonomo bihurtu zuten.
Tibetarrek 90.000 kilometro karratu eman zizkieten Britainiarrei ordainetan.
Orain Arunachal Pradesh estatua dena.
1950 urtean Txinako Herri
Errepublikak Tibeta berriz inbaditu eta bertako ejerzitua erraztasun handiz
garaitu zuen (gehiago zirelako eta hobeto prestatuta gainera), lurraldea bere
boterean berriz ere hartuz. Gobernu txinatarrak Dalai-lamari eta Pantxen-lamari,
Tibetaren Askatasun Baketsuaren plana sinatuarazi zieten, esklabu bezala
tratatuz.
Txinatarrek herritarrei
eta elizari Kham orientala eta Amdo lurrak kendu (Txinako probintzia bihurtuz)
eta nekazaritza kolektiboa antolatu zuten. Budismoa ere debekatu zuten.
Tibeteko jende gaixoaren
eskubide guztiak bata bestearen atzetik urratuz.
1956ko ekainan erreforma
honegatik, matxinada bat sortu zen erregio hauetan, Estatu Batuetako CIAren
babesarekin, Lhasaraino heldu zena. 1959an ejerzitu Txinatarrak hau gelditzea
lortu zuen milaka lagunen heriotza gauzatuz.
Matxinada ugariren
ondoren, 1959an Tenzin Gyatso Dalai-lamak Indiara ihes egin behar izan zuen,
han Txinatarren aurkako matxinadak eta planak egiten jarraitu zuen baina1969an
CIAk bere babesa kendu zion.
Gaur egun Txinako lurralde
autonomoa da, baina txinatarren aurkako erresistetziak dauz oraindik.
Tibetarrak alde
guztietatik jasan duten eta jasaten jarraitzen duten zapalkuntza ez daude prest
onartzeko, eta ala jarraituko dute haien erabakiak haiek hartu arte, inoren
azpian egon barik.
TIBETAREN DEGRADAZIOA
1980ko hamarkadatik ona naturaren explotazio
itzela gauzatu da Tibetean, jardutako heiza eta arrantza teknikekin hainbat
espezie desagertzeko arriskuan daude.
Hondakinen pilaketa ingurumena mintzen ari
den beste arazo larrietariko bat da. Baita ere, basoen eta zona berdeen
suntsiketa, helburu komertzialekin. Deforestizazioa gero eta indar handiagoa
hartzen hasi da.
Baliabide mineralen explotazio ikaragarria
ere jasaten ari dira. Tibeteko ekosistemaren arazoa, oso aberatza, baina aldi berean
erabat minbera eta ahula dela da.
Kalkulu batzuen arabera basoen %80a
minduta ikusi da.
KLIMA
Hemengo klima lehorra da,
hezetasun maila txikia du, Himalaya mendiek hegoaldeko montzoi haizeei eta
euriei oztopo egiten dietelako.
Mendialdean tenperatura
hotza izaten da.
Baina haize hotz eta lehor
honi esker, labore aleak 50-60 urte irauten dute biltegietan, eta ez da izaten
izurriterik.
HIZKUNTZA
Hizkuntz Tibetarreko hitz gehienak silaba bakarrekoak
dira, baina atzizki bat ezartzen zaie eta honek normalean maskulinoa, femeninoa,
aditza, plurala eta abar den adierazten du. Tibeteko alfabetoa Songsten Gampo
erregearen garaikoa da. Errege honek talde jakintsu bat bidali zuen indiara
testu budistak ikasteko eta Tibeterara pasatzeko. Jakintsu talde honek indiako
alfabetoak zehatz mehatz aztertu behar izan zituzten. Brahmia aukeratu zuten,
eta berraldatuz, Tibeteko alfabetoa sortu zuten.
LANDAREAK ETA ANIMALIAK
Tibetean sagarrondoa eta gereziondoa
bezalako fruta zuhaitzak hasten dira. Landare oso landua tea da, eta era
askotakoa dago gainera. Han hasten diren landareetariko asko medikuntzarako
erabiltzen dira. Bi mila baino gehiago daude, minbizia, ultzerak, malaria,
anemia, diabetesa eta abar tratatzeko.
Animalia espezie asko dagoz paradizu
honetan: 40 ugaztun endemikoen espezie, 23 txorienak, 2 narrasti eta 10 anfibio
mota. Hauetariko batzuk: yaka, antilope tibetarra, hartz panda erraldoia eta
panda gorria eta Himalayetako marmota. Tibeteko flora eta faunaren gehiengoa
hego eta ekialdeko parte hezeenetan aurkitzen da.
GASTRONOMIA
Tibeteko altitude eta baldintza
gogorrengatik, kaloria asko, proteinak eta grasak dituen janaria kontsumitzen
da. Nomaden eguneroko elikadura, bi jaki oso energetikoetan oinarritzen da:
Tsanpa, garagarrezko irina txigortuta, eta Tibeteko tea (txas), tea yakaren
guruina eta gatzarekin. Beste plater landuago batzuk, Thung-pa (barazki, pasta
eta haragi sopa) eta momos (pasta rabioli formarekin -kroketa bat baino
handiagoa- haragiz eta barazkiz betea, baporean. Yak ardi eta ahuntz okela
jaten dute eta esnea laxia edota jogur irabiatua egiteko erabiltzen dute.
BUDISMOA
Budismoaren sortzaileak Siddharta Gautama zuen izena, eta geroago Buda deitu
zioten “iluminatua”. India eta Nepal arteko herritxo batean jaio zen K.a. 556.
urtetik, familia noble batean. Luxuz eta erosotasunez inguratuta hazi zen. Arteak
eta zientziak ikasi zituen, eta ariketa fisikoak ere garrantzi handia euki zuen
bere heziketan.
Bere gizarte maila bereko emakume batekin ezkondu
zen, eta seme bat izan zuten.
Baina ez zegoen gustora bizitza mota horrekin, eta
bide berriak bilatzea erabaki zuen, ezagutzeko asmoz.
Budismoaren arabera, pertsonen bizitza aurreko
bizitzetan egindako ekintza onen edo txarren emaitza da. Beraz jaiotzen garen
bakoitzean merezi dugun bizitza izaten dugu, aurreko bizitzan egindakoaren
araberakoa beti.
Budak sortutako dotrinaren muinean “ lau egia
jatorrak” izenarekin ezagutzen da.
àLehenengo
egiak guztia oinazea dela
adierazten du: Jaiotza, heriotza, gaixotasuna, miseria eta abar…
à Bigarren egiaren arabera, oinazearen
jatorria irrika eta ezjakintasuna dira.
Gero eta gehiago edukitzeko irrika, eta
ezjakintasuna, ikasten dugun ezerk ez duelako gure egarria hasetzen.
à Hirugarren
egiak behin betiko bakea edo nirvana
lortzeko, oinazeak gainditu behar direla esaten du, oinazerik ez. Hori lortzeko
bide bakarra
irrika deuseztatzea da.
à Laugarren
egian oinazea ezabatzeko bidea erakusten du, zortzi pausorekin.
Lau pausu hauek lortutakoan
nirvana egoerara hel zaitezke (budisten helburua), pertsona batek irrikarik
sentitzen ez duen egoera hain zuzen.
Iruzkinak
Utzi iruzkina: