bertsolaritza
ZER
DA BERTSOA?
Xabier Amurizak bi
puntutan honela laburbiltzen du bertsolaritza:
Neurriz eta errimaz
kantatzea hitza
horra hor zer
kirol mota
den bertsolaritza.
Era
berean, Joxerra Garzia, Andoni Egaña eta Jon Sarasuaren Bat-bateko
bertsolaritza liburuan, kantatuz, errimatuz eta neurtuz burutzen den berbaldi
bat bezala definitzen da. Doinua, errima eta neurria bertsoaren alderdi
teknikoak baino ez dira, hala ere. "Bertsoari kalitate maila bere
arrazoibidearen indarrak edo bere balio poetiko-erretorikoek emango
diote".
BERTSOLARITZAREN
HISTORIA
Historiaurrea
Gaur
egun ezagutzen dugun bat-bateko bertsolaritzaren laginik zaharrena XIX. mende
hasierakoa bada ere, pentsa liteke ahozkotasunaren fenomenoak historiaurrean
duela jatorria. Izan ere, homo sapiens-ak bere izatearen %95 igaro du idaztea
zer den jakin gabe. Historialari adituen arabera, ahozko tradizioa orain 10.000
urte jaio zen: "Gizakiaren bilakaerak lau urrats ditu: ehiztaria,
artzaina, nekazaria eta olagizona. Bertsolaritzaren abiapuntua artzain-aroan
koka genezake, historiaurrean, ezbairik gabe."
Ordutik
XV. mendera arte, profazadoreak (plazaz plaza eta herriz herri ibiltzen ziren
emakume abeslariak) eta erostagileak (gudu-kantuak eta eresiak egiten zituzten
kantariak) izango dira, hiletariekin batera, ahozkotasunaren enbaxadore
nagusiak. Horren seinale, Al-Makari historialari arabiarrak IX. mendean euskal
emakume esklaboak aipatzen ditu: "erraz bereiz litezke, kantuz bikainak
baitira, itxuraz dotoreak, ongi heziak eta kulturaz jantziak."
XIV.
gizaldia "andere inprobisatzaileen" mendea izan omen zen Esteban
Garibayk (1533-1599) geroari azaldu bezala. Ahozko tradizioaren bitartez
jasotako aurreko bi mendeetako gertakariak bildu zituen historialariak.
Berarekin batera, beste batzuek gordetako altxor dira: Lasturko Miliaren
heriotzari buruzko bertsoak (XV. mende hasiera), Aramaioko kantua (1443),
Berdabioko semearena, Urrexolako kantua (1434-1449), data zehatzik gabeko
kopla-sortak, etab.
Garibay,
Zaldibia eta Isasti izan ziren, beraz, XVI. mendera arte ahoz aho
transmititutako kantu zaharrak bildu zituzten lehen historialariak. Kantu
epikoak dira batzuk, eresiak besteak, emakumeek senide eta lagun maitatuen
heriotzei (ankerrak eta bortitzak, orokorrean) eginak. Horien artean,
aipagarria da Berterretxen Kantoria, 1440koa izanagatik, 1870. urtera arte ez
baita paperean jasoko Salaberry folkloristari esker.
Ikerketen
arabera, esan daiteke kopla Erdi Aroan indarrean zegoen neurria dela. Eskekoa
zein ez, bertsoaren anaiak ez zuen huts egiten Euskal Herriko (batez ere
Bizkaiko) jaiegun eta ospakizunetan. Asko eta asko buruz ikasitako koplak
baziren ere, errepikak bat-batekotasunari bide ematen zion, gaur egun oraindik
egiten den moduan. Edonola ere, ahozko tradizioak errotik eraldatu ditu gaurkotasunera
iritsi diren koplak eta ezin jakin liteke zein den jatorrizko oinarria.
Aipamen
zaharrenak
Ordura
arteko aipamen guztiek bertso, eresia eta kantu epikoen izatea frogatzen dute,
baina 1452. urtera arte itxaron beharko dugu ahozko jardunaren lehen aztarna
erabakigarriak izateko. Bizkaiko Foru Zaharrak bi aipu egiten ditu emakume
inprobisatzaileei buruz. Testuko gaztelaniak legearen zorroztasuna adierazten
du:
35.
titulua. 6. legea. "En qué manera se puede hacer llanto y poner luto por
los difuntos... Ordenaron, y establecían por ley, que de aquí adelante cuando
quiera que alguno muere en Vizcaya [...] no sea osado de hacer llanto alguno
mesándose los cabellos, ni rasgándose la cara, ni descubriendo la cabeza, ni
haga llantos cantando, ni tomen luto de marraga, so pena de mil maravedíes a
cada uno que lo contrario hiciere por cada vez."
8.
titulua. 1. legea. "... y sobre mujeres, que son conocidas por
desvergonzadas, y revolvedoras de vecindades, y ponen coplas, y cantares a
manera de libelo infamatorio (que el Fuero llama profazadas)."
Mende
bat beranduago, 1545ean, Trentoko Kontzilioak bat egin zuen Bizkaiko Legearekin
emakumeen aurka: Paulo Deunaren "mulieres taceant in Ecclesia" (Isil
bitez andreak Elizan) esaldiak berehalako eragina izan zuen Euskal Herrian ere.
Urte berean euskal literatura jaioko da:
Bernart Etcheparek Lingua Vasconum Primitiae euskarazko lehen liburua idatzi
zuen 1545ean. Bertan bertso eta kantu ugari ageri da; pentsa daitekeenez,
ahozkotik idatzirako lehen pausoa da. Bigarrena Joan Lazarragak eman zuen
1567an; artzain-ipuin, kantu epiko eta maitasun bertsoz osatutako ehun orrialde
izkiriatu zituen, jakin gabe 2004. urtean argia ikusiko zutela.
Argi
denez, ezer gutxi jakin liteke orduko bat-batekotasunaren egoerari buruz. Hala
ere, aski da jakitea bazela; izan ere, magnetofoia agertu artean, zaila
suertatuko baita bertsolaritzaren adibideren bat ematea, ahoz ahoko memoriak,
transmisio-bide honen fidagarritasuna kontuan izanda, 1801eko saio bat
gordetzea erabaki arte.
Lehen bertso-saioa
Fernando Amezketarrak Azpeitian 1799an kantatutako bi bertso
gorde badira ere, 1801ean saio izugarri bat izan omen zen Villabonan. 4.000
ikusle bildu ziren herriko plazan Zabala eta Txabalategiren bertso-gudua
ikusteko. Bosna ontza urre jokatu zituzten bertsolariek; Txabalategik
Aizarnazabalgo sakristaua eraman zuen epaile gisa, Zabalak Fernando Bengoetxea
(Amezketarra) herrikidea eta Billabonako alkateak Jose Mendizabal apaiza
izendatu zuen boz erabakitzaile. Askorik, ordea, ezin izan zuten erabaki, ez
bazen izan historiako lehenengo bertso-berdinketa (horra saioa gogoratzeko
arrazoia). Orduko saioetatik salbatutako bertsoak zortziko eta bederatziko
txikiak dira batez ere. Izugarria da garai honetako bertsolarien ezagutza
teknikoa. Neurri estuan erraztasun handia sumatzen zaie, berezko errimategi
oparoaz gain. Bi oholtza ezartzen ziren plaza edo eremu zabaletan, eszenatoki
bakoitzak aurkari bana har zezan.
XVIII.
mendeko lehen berrogei urtean nagusi izango dira bertso-guduak; herrietako
agintarien artean bertsoekiko bi jarrera azalduko dira: Gipuzkoako herri
batzuek bertso-guduak antolatu egingo dituzte, beste batzuek bertso-saioak
isunez eta zigorrez astinduko dituzten bitartean. Esan beharra dago orduko
egoera oso aldakorra zela Euskal Herri osoan zehar: Bizkaian eta Araba
iparraldean koplaritzari esker bizi zen bat-bateko jarduna; Zuberoan herriak
eta herriak bilduko dira pastoraletara; Nafarroako eta Arabako zati handi
batean (hegoaldean) Romanceroa izango da hurbilen gera litekeen adierazpena;
eta Bizkaiko ekialdetik Lapurdi eta Nafarroaraino, atzerriko kulturen babesean,
bertsolaritzak garapen egokiena izateko ekosistema aurkituko du.
Edonola
ere, ekosistema horren hedadura uste duguna baino zabalagoa zen. Horren adibide
Bautista de Gamizen izkribuak dauzkagu XVII-XVIII. mende artean Araban, edo
1870ean Zeferino Lopez de Ilarraza karlistak idatzitako bertsoak, beste sorta
anonimo batekin Araian jasoak.
Fernando Amezketarra (1754-1823), Zabala, Txabalategi eta
Izuela (1780-1837) orduko bertsolari ezagunenak dira. Pastor Izuelak,
bertso-gaitasun handien artean, memoria paregabea omen zuen. Historiaren
istorioek gorde dutenaren arabera, Izuelak parte hartutako bertso-gudu batean
Urdanetako bertsolaria aurkariarekin berdinduta gelditu zen. Garaile bakarra
izan asmoz, epaileek saioko bertso oro berriz kantatzeko agindu zieten
bertsolariei eta Pastor Izuelak lehenago botatako 50 bertsoak kantatu omen
zituen berriz. Aro honetan ere koka genezake Nafarroako Bertsolaritzaren lehen
aztarna, Martin Olaetxeak 1830ean kantatuko bertso bati esker. Edozein kasutan,
bertsolaritza nafarra ez da "ofizialki" 1936. urtera arte agertuko,
Euskal Herriko Txapelketara arte, hain zuzen ere.
Bertsolaria
eskolatu gabea da, ez du inolako ikasketarik: irakurtzea idaztea bezain arrotza
egiten zaio. Baserri-girokoak dira ezagutzen direnak, herri hizkeraz mintzo
direnak, herrikide eta ahaideen soiltasunaz ari direnak.
Aldarrikapenak
eta berrikuntzak
Edozein
kasutan, bertsolaritza gizarteari erabat loturik dagoen fenomenoa izaki,
Karlistadek (1833-1839, 1872-1876) nolabaiteko eragina izango dute baita
bertsolariengan ere. Euskal gizartea zatituta dago. Aldarrikapenek gora egiten
dute eta jendeak ez dauka dibertitzeko astirik. Aldarriak zabaltzeko, ordea,
bertsopaperek bat-batekoek baino lan hobea egingo dute. Ideia beraren kopiak
eta kopiak hedatzea bertso bera plazaz plaza errepikatzea baino errazagoa da.
Bertso jarriek, beraz, sekulako loraldia izango dute, bertso-guduek behera
egingo duten bitartean.
Bertsopaperen susperraldiaren beste arrazoietako bat denbora
bera izan zen, edo hobeki esanda, garapena: industrializazioa, lurrun-makina,
trena... berrikuntzek talka egin arren gizartearekin, bertso jarriek kolpea
leundu eta aldi berean publizitate-biderik onena bilatzen zioten. Orduko
bertsolari eskolatu gabeek ez zekiten idazten eta senide, lagun edo ezagun
baten premia izaten zuten buruan egositako bertsoak papereratzeko (eta ildo
beretik sortuko ziren bertsopaper-saltzaileak).
Xenpelar
(1835-1869), Iparragirre (1820-1881), Bilintx (1831-1876) eta Pierre Topet
"Etxahun" (1786-1862) izan daitezke sasoi horretako bertsolari
gogoangarrienak. Xenpelar bat-bateko bertsogintzaren adierazgarri izan liteke;
Iparragirrek gitarraz lagundutako buruan gordetako bertsoak zabaldu zituen;
Bilintxek bertsopaperen langa altxatu zuen (Xenpelarrekin batera, jakina); eta
Etxahunek Ipar Euskal Herriko bertsolaritzaren egoera bizia islatzen du.
Txirritak
ez zuen Antonio Canovas del Castillo espainiar ministroa atsegin; Foruak galdu
zituen egun berean sortu omen zen euskal abertzaletasuna. Jakina, aldez aurreko
aldarriak asko izan baziren, askoz gehiago izango dira 1876-1935 bitartean
sortuko direnak. Beraz, bertsopaperek loraldi ederrean jarraituko dute gerratik
gerrarako tartean, batez ere Txirrita eta Pello Otaño bertsolariei esker.
Bestalde,
ez dugu jakingo zein zen orduko bat-bateko jardunen egoera zehatza, baina ondo
baino hobeto dakigu bat-bateko bertsoek gora egin zutela berriz Lore-jokoei
esker. Jokook ahozko literatura eta poesia bultzatzeko sortutako lehiaketak
ziren. Lehena Tolosa okzitaniarrean egin omen zen 1324an, poesia probentzala
suspertzeko. Mende batzuk beranduago, Antoine d'Abbadie zientzialari eta
filantropoak Euskal Herrira inportatu zituen, Urruñara hain zuzen. 1853an sortu
eta mende erdiz bat-bateko bertsolaritzaren gotorleku izan ziren. Era berean,
bilkura horiek bertsolariak euren betiko ingurutik ateratzeko arrazoi bihurtu
ziren. Gainera, epaile eta sarien presentziak bertsoen maila hobearazi zuen,
batzutan epaiekin konforme egon ez arren. Bertsolari kopuruak ere gora egin
zuen halako festa-egun handietan.
Bat-batekotik idatzira, aipatzekoa da bertsolaritzak
historiaren kronika egiteko hartzen duen lekua. Aurretik ere, bertsoa
berrikuntza, gertakizun eta aldaketa oro esplikatzen ahalegintzen zen.
Txirritak, esaterako, ezin hobeto deskribatzen digu bere gizartea, ingurua eta
orduko egoera, bertsopaperetako gai bihurtu baitzituen honakoak: Foruen Galera,
Kubako Gerra (1898), I. Mundu Gerra, Bigarren Karlistada, Antonio Canovas del
Castillo (1828-1897) espainiar ministroaren hilketa; kirolak, estropadak, boxe oa (Uzkudun, EH vs. Joe Louis, AEB);
erlijioa, bizimodu eliztarra, Aita Santua, Goizuetako misioak, Adan eta Eva;
gizarte gaiak, nekazarien lana, Pasaiako portuko grebak, euskaldunen emigrazioa
Ameriketara, etab.
Industrializazioa gai eta tresna izatera
pasatu zen pixkanaka, bertsolariak ere garapenaren trenera igo baitziren.
Abertzaletasunaren sorrera eta aldaketa politikoak bilakaera bide ugari izan
zituzten. Euskarari dagokionez, aipatzekoa da Sabino Aranak (1865-1903) sortu
eta bultzatutako teoriek, besteak beste, kalte handia egingo diote
bertsolaritzari. Izan ere, garbizalekeriak Gipuzkoako bertsolari eskolatu gabea
gutxietsi zuen, baserri-giroko hizkerak atzerriko hitzak erabiltzen baitzituen
ikasketa eza nolabait estaltzeko.
Garai
honetan eskaeraren araberako bertso jarriak sortuko dira ere. Pello Errotak,
esaterako, ezkongaiek eta ezkonduek eskatutako bertso-sorta asko osatu zituen.
Ostatutik oholtzara
Noizean behineko Lore-jokoez gain, bat-bateko bertsolaritzaren
ohiko adieraztokia sagardotegi, taberna eta ostatuak ziren. Bertsolaria bufoi
eskolatu gabea da, jendea dibertitzeko mozkorra. Modu horretan, bere gurasoen
ostatuan ezagutu zuen bertsolaritza Basarrik (1913-1999) eta beste askok
bezala, bat-bateko arte hura taberna zulotik atera beharra zegoela pentsatu
zuen. Berak baino lehen, ordea, Kepa Enbeitak (1878-1942) eta Pello Otañok
(1857-1910) duintasun kutsuz zipriztinduko dute bertsoa. Otañoren
bertso-idatzien zuzentasuna, egokitasuna eta Enbeitaren plaza-gizon izaera eta
gaiari heltzeko dinatasuna bertsolaritza-mota berri baten oinarria izango dira.
Hortaz,
errealitatea moldatu nahian, Jose Aristimuño "Aitzol" (1896-1936),
Manuel Lekuona (1894-1987), Juan Jose Makazaga (1887-1963), Basarri (1913-1999)
eta beste zenbaitek (Euskaltzaleak taldearen sorrera ere kontuan izan behar da)
piztutako mugimenduaren lehen fruitua Euskal Herriko Bertsolari Txapelketaren
lehen edizioa izan zen. Bertsolaritzaren "profesionalizazioaren"
lehen urratsa zen, bertsoa tabernatik kalera, plazara, frontoira, antzokira,
zinema eta elizara ateratzeko.
Txapelketak
gauza ugari aldarazi zituen:
Gai-jartzailea: ordura arteko gai errealistak fikziozko
gai izatera pasatu ziren. Fikzio hurbila, jakina. Orduko bertsolarien ustez,
gai-jartzaile eta emaileak bertsolarien artean aukeratu behar ziren, gaiak
bertsotan eman behar baitziren, esaterako. Gai-jartzaileen aitzindaria Aitzol
bera izan zen.
Antolakuntza: erakunde edo talderen batek txapelketaren
antolakuntzaren kargu egin behar zuen. 1935eko txapelketara eremu zehatz bateko
bertsolariak baino ez bazituzten deitu ere, ondorengo txapelketetan oso
garrantzitsua izango da talde jakin batzuen laguntza.
Epailetza: bertso-guduetako epaileen lana zaila
izaten baldin bazen (hau da, bi kideren arteko bat hautatzea garaile), hainbat
kide bilduko dituen txapelketak sailkapena egiteko sistemak garatu beharko ditu
pixkanaka.
Bestalde,
aipatu beharra dago txapelketako saioak orduko sagardotegi eta tabernetako saio
amaiezinak laburtzea suposatzen zuela, antolatu eta egituratzeaz gain.
Aipatutakoekin batera, Uztapide, Balendin Enbeita eta Lazkao Txiki bertsolariak
azpimarra genitzake aro berri honetan.
1940-1950
urte bitartean zentsura nagusi izan zen Francisco Franco (1892-1975)
"Caudilloaren" diktadurapean. Zigor eta isunekiko beldurra zabaldu
zen: gai politikorik ezin zen aipatu. Bertsolaritzak, beraz, ezin zuen bere
izaera aldarrikapen eta kronika egilea gauzatu. "Kristalezko eskaileran
ibiltzen jakin behar" zuen bertsolariak. Itzalpean, klandestinitatean,
Basarri eta Uztapide bikoteak Euskal Herriko plaza askotan jardungo du,
zailtasun handiz beti ere.
Bertsogintza soziala
1960tik
aurrera, txapelketetatik aparte, bertsolaritza errepresio sozialaren aurkako
aldarrikapen bide bihurtuko da. Protekzionismoa desagertu ahala, Lopategi eta
Azpillaga hegoaldean (beheko argazkian), eta Xalbador eta Mattin iparraldean
bat-bateko bertsolaritza aldarrikapen adierazpide gisa erabiliko dute. Abesti
eta bertsogintza kulturaren defentsarako tresna dira herriarentzat: Ez dok
hamairu taldeak, esaterako, euskal kulturaren bizi ezina azalduko du behin eta
berriro, bertsolariek plazaz plaza bezala. Edozein kasutan, 1968-1980 urte
bitartean euskal kulturak zailtasun handiak izan zituen baita bizirauteko ere.
Oro
har, esan genezake 1935 eta 1968 urte bitartean bat-bateko jarduna gizartean
errotzen dela astiro-astiro. Lehen txapelketez gain, bertsoak leku txiki bat
lortuko du hedabideetan, irrati eta aldizkarietan, esaterako.
Diktaduraren
bukaerak indarrez ireki zuen kultura egarri zen herriaren bertso-botila. Euskal
Herriko Txapelketa (lehenago Campeonato Mundial de Versolaris deitua) 1980an
berrantolatu zen eta Xabier Amurizak bi alditan irabazi zuen, 1980 eta 1982an.
Laurogeiko hamarkadako txapelketak, ordea, oso bestelakoak ziren hirurogeiko
hamarkadakoekin alderatuta. Ordura arteko bertsozalego homogeneoa gero eta
heterogeneoagoa izango da, bertsolaritzak bere jarduera-eremua gero eta gehiago
zabaldu beharko duelarik.
Bertsolaritza
errepresio sozialaren aurkako aldarrikapen bide bihurtuko da. Lopategi eta
Azpillaga eta Xalbador eta Mattin, bat-bateko bertsolaritza aldarrikapen
adierazpide gisa erabiliko dute.
Egungo
errealitatea
1977.
urtetik aurrera, jaialdiek gora egin zuten. Bertsolari eskoletako lehen
belaunaldiak plazaratzen dira: Sarasua, Euzkitze… Amurizaren ekarpena zeharo
onuragarria da hortaz. Bertsoak telebista, irrati eta egunkarietara salto
egiten du eta bertsozaleriak inoizko kopururik handienak lortzen ditu. Bertsoa
publizitatea egiteko tresna izango da ere. Mendez mende egin bezala, bertsoak bete-betean
asmatzen du nola moldatu garai berrira: bertso-tramak, bertso-musikatuak... Gaiak eta bertsolariak
sofistikatu egiten dira: 1997ko txapelketan parte hartu zuten 47
bertsolarietako 26 unibertsitateko ikasleak ziren.
Euskaldun
berritasunaren fenomenoa Euskal Herriko errealitatearen parte da. Bertsolaritza
baserritik hirira jaisten da, argibide-liburua besapean duela. Xabier Amurizak,
Manuel Lekuonak ezarritako oinarri teorikotik abiatuta, bertsolarien mitoa
hezurmamituko du: Hitzaren Kirol Nazionala liburuak (bertsotan ikasteko
metodoa) edo Hiztegi Errimatuak (bertsotan erabiltzen den hoskidetasunaren
sistematizazioa) gizaki ororengandik hurbil jartzen dute bertsolari izatea.
Ordura arteko magia-trikimailuen azalpena egin zuen: bertsolaria egin beharra
zegoen, inoiz oholtza gainera jaiotzeko.
Bertso-eskolen
sorrera masiboa aro honetakoa da ere (laurogeiko hamarkada). Lehenago Muxikako
Garriko eskolan biltzen ziren Bizkaiko Busturia aldeko zenbait bertsolari
(Enbeitatarren gidaritzapean); Aretxabaletan ere jende ugari bildu zuen 1974an
abian jarritako taldeak... baina gaur egungo eskola gehienak ez dira 1981
ingurura arte sortuko; horien artean Arantzazu Loidi azalduko da, Kristina
Mardarasekin batera hainbat mendez isildutako emakumeen ahotsa berpiztu dadin.
Gerra
Zibil osteko txapelketak Euskaltzaindiak antolatzen zituen, baina 1985. urtean
desadostasuna piztu zen bertsolari eta antolakuntzaren artean. Negoziazio eta
eztabaida luzeen ondoren, 1986an Euskal Herriko Bertsolarien Elkartea sortuko
da (gerora Bertsozaleena izango dena), urte horretan bertan txapelketaren
antolakuntza bere gain har dezan. 1991an Xenpelar Dokumentazio Zentroa sortu
zuen Bertsozale Elkarteak, bertsogintzaren dokumentu bilketari ekiteko eta
handik urte batzuetara Lanku enpresaren sorrera bultzatuko du, enpresak
bertsolaritzaren hedapenaren alde lan egin dezan.
Plazetako
bertsolariak gero eta gazteagoak izango dira, gero eta bertsolaritza gazte eta
urbanoagoaren alde: Unai Iturriaga, Igor Elortza, Maialen Lujanbio... Hortik
aurrera, bertsolaritzaren historia eguneroko bizitza da eta kale, plaza,
antzoki, areto, irrati, web gune, aldizkari eta edozein lekutan aurki liteke.
Scripta
manent, verba volant.
Bertso saioak (adibiderako):
*Jaialdia: 4
bertsolari edo gehiago gai-jartzailearekin
*Plaza libreakoa:
2-3 bertsolari, librean, plazan, jaietan...
*Lagun artekoa:
Jatordu giroan edo antzekoetan gehienbat.
*Txapelketa:
Bat-batekoak: Euskal Herrikoa, Herrialdeetakoak edo eskolartekoa.
*Sariketak:
Bat-batekoak: elkarteek, udalek antolatuak motibo jakin baten inguruan jokatzen
direnak.
*Hitzaldiak:
Bertsolaritza gai izanik, edozein markotan antolatuak.
*Ekitaldipekoak:
Bertsotarako ez den ekitaldian egindako saioak (omenaldi, ezkontza...)
*Bereziak: Saio
musikatuak, esperimentalak eta bertso jarriekin eginak
*Gainerakoak:
Aurreko sailetan sartzen ez direnak.
BERTSOLARITZAREN
TOKIA EUSKARAREN KOMUNITATEAN
Euskal kultur jardunean bizi-bizirik dagoen agerpenetakoa da
bertsolaritza. 1993an(15) egin zen azterketa soziologikoak eman diezaguke
bertsolaritzak gure hiztun komunitatean duen lekuaren ikuspegi orokorra: euskal
hiztunen %15ak oso bertsozaletzat du bere burua, %35ak bertsozaletzat eta beste
%28ak nolabaiteko zaletasuna duela adierazten du. Guztiak batuz %78a egiten
dute. Esan beharra dago honetaz dugun ikerketa serio bakarra bertsolaritzaren
gailurreko boladan egin zela, eta datuak apalduak izango direla urte batzuk
geroago, baina bertsolaritzak gizartean duen isla eta onarpenaren erreferentzia
bezala balio diezaguke.
Ikerketak
dio hiru zirkulu konzentrikotan bana daitekeela bertsotarako zaletasuna euskal
komunitatean. Zirkulurik zentralenean, gunerik zaletuenean, badago aski masa
kritiko bertsolaritzarako agenteen etorkizuneko harrobia ziurtatzeko (bertsolari,
gai-jartzaile, kritiko, epaile, irakasle, antolatzaile, bertsozale engaiatu).
Bada, beraz, kultur jardun honen etorkizuna segurtatuko duen muina.
Euskararen
komunitatearen baitan gaur egun bertsolaritzak duen sustraitze-maila ez da
kasualitatez sortua. Batetik, badu oinarri historikoa, bertsolaritzak euskal
herrietan duen tokia ez da oraingoa. Baina, bestetik, azken 25 urteotan
bertsolari belaunaldi batek bertsogintza odolberritzeko egin duten ahaleginaren
emaitza ere bada, eta, batez ere, azken 15 urteotan bertsolaritza kolektibo
bezala gidatu duten bertsolari, bertsozale eta antolatzaile belaunaldi batek
garatu duten estrategia soziokulturalaren emaitza.
EGUNGO
BERTSOLARITZAREN ADIERAZMAILAK
IKUSGARRI EDO
SAIO PUBLIKOA
Gaurko
bertsolaritzaren maila gorena, erdigunea, ikusgarri edo ikuskizun moduan duen
adierazmaila da. Urtero 1200 bertso-saio inguru antolatzen dira euskararen
geografian zehar. Saio hauek ez dute denek formaltasun maila bera: hirietako
zinematoki edo antzokietatik hasi eta herriko jaietako plazako saioetaraino
doaz, pilotalekuetako saioetatik eta bertso-afarietatik pasata. Emanaldi
hauetan gutxienez bi bertsolarik eta gehienez zortzik hartzen dute parte,
antolatzaileek horretan diharduten 100 bertsolari ingurutik aukeratuta (nahiz
eta deituenak 20 inguru izango diren).
Deituenak
diren bertsolarien adina 23 urte eta Joxe Agirrerenaren artekoa da. Bertsolari
multzorik trinkoena 30 eta 45 urte bitartean dagoen belaunaldiak osatzen du une
honetan.
Bertsolaritzaren
jendaurreko saio hauen artean hainbat mota bereiz ditzakegu:
•
Gai-jartzaile batek gidatutako emanaldia.
•
Bi edo hiru bertsolariren arteko saio librea, hasi eta buka bertsolariek berek
gidatzen dutena aipatu beharreko gaiak proposatzen dituen gidaririk gabe.
•
Mahai ondoko emanaldia, espresuki horretarako antolatzen diren otorduen
ondoren.
•
Bestelako ospakizunetako saio osagarriak: hiletak, ezkontzak, inaugurazioak,
ekitaldi politikoak, omenaldiak, beste hainbat gizarte ekitaldi… Formatu
berriak: bertso-tramak, bertso-tranpak, saio esperimentalak…
SARIKETA ETA
TXAPELKETA
Jendaurreko emanaldien adierazpen berezi bat bertsolarien
arteko sariketa edo txapelketena da. Puntuaketa baten bitartez sariak banatzen
dituen epaimahai baten aurrean lehiatzen dira bertsolariak. Sariketa eta
txapelketa hauek haur mailan, gazte mailan, bailaraka nahiz herrialdeka
jokatzen dira eta lau urtez behin antolatzen den bertso lehiaketa gorena da
denen gailurra, Euskal Herriko Txapelketa Nagusia.
*Txapelketak
zenbatero:
/Bizkaia: 2 urtero
/Gipuzkoa: 4 urtero
/Araba: urtero
/Nafarroa: urtero
TALDEKO JARDUN
LUDIKO EZ-FORMALA: BERTSOESKOLA
Bertsolaritzaren
beste adierazmaila bat talde-jolasa da, tokian-tokiko bertso-eskoletan garatzen
den ahozko jardun ludikoa. Jardun informalagoa da, sagardotegi, ostatu eta
baserrietan tradizio luzea duena eta gaur egun hiri eta herrietan berariaz
sortzen diren talde edo bertso-eskoletan egiten dena. Bertsolaritzaren
adierazpenik espontaneoena da berau, eta, beste aldetik, bertsolaritzaren biharko
eragileak sortuko dituen oinarrizko egitura.
Bertso-eskola esaten denean ez da ulertu behar nagusiki
akademia modura, pedagogia funtzioaz gain sarritan eta bereziki
talde-bertsotarako guneak izaten baitira ezer baino lehen. Izaera ezberdineko
bertso-eskolak ditugu, hala ere: batzuk informalagoak, besteak etorkizuneko
bertsolariak zailtzeko eta trebatzeko asmo zehatzagoarekin jokatzen dutenak.
Nolanahi ere, hezkuntza arautuan egiten den bertsolaritzaren irakaskuntzatik
haratago, gune hauek bat-bateko bertsogintza taldean lantzen eta gozatzen dute,
eta bertsolaritzaren inguruko beste hainbat jardun garatzen dituzte.
IRAKASKUNTZA
OROKORREKO EDUKI ETA ARIKETA
1981
urtean lehen pausoak ematen hasita, nagusiki azken urteotan lehen eta bigarren
mailetako irakaskuntza orokorrean sartu da bertsolaritza. Ez da orokorra baina
bai aski hedatua bertsolaritza hizkuntza edo literaturaren irakaskuntzarako
eduki eta osagarri bezala erabiltzea. Saiakera eta esperientzia asko egin izan
dira, batzuetan irakasleek bakarka eramanak, beste batzuetan Ikastolen
Elkarteetan edota beste eskola-sareetan bereziki gai hori koordinatzeko
profesionalen eskutik eginak. Material didaktiko sorta nahiko zabala bada
dagoeneko argitaratua (liburu formatuan, kasetetan ala hizkuntza lantzeko
testu-liburuetan eduki edo ariketa osagarri gisa). Une honetan eskolako
hizkuntza formakuntzan bertsolaritzak egin dezakeen ekarpenari buruzko
planteamendu pedagogiko berriak garatzen ari dira, batez ere belaunaldi
berrietan nabari diren ahozko adierazpeneko hutsuneak betetzera bideratuak.
HEDABIDEETAKO
AZPI-GENEROA
Bertsolaritzak
ikus-entzunezko hedabideetako azpi-genero gisa ere badu bere tokia, irrati eta
telebistako programa berezien bidez. Nagusiki bertso-saioetako grabazioak
hedatzen dituzten astean behingo programak dira, bilduma komentatuak eskaintzen
dituztenak. Jarduera honek tradizio luzeagoa du irratietan, 30 urte baino
gehiago dira bertsoak irratiz zabaltzen direla. Telebista duela 10 urte inguru
hasi zen frogak egiten. Gaur egun, Euskal Telebistak astero antenaratzen duen
Hitzetik Hortzera bertsolaritzari buruzko programa klasiko bilakatua da
dagoeneko.
*HITZETIK HORTZERAKO HISTORIA
Programak
garai hauek izan ditu:
1988-
1989
Ahotik
Ahora izenburupean eta hileroko maiztasunez emititzen zen. Gehienbat telebistaz
grabatzeko antolatutako saioak emititu ziren. Hasier Etxeberria zen zuzendaria.
1989
– 1994
Joxerra
Garziaren zuzendaritzapean diseinu eta izen berriko programa sortu zen.
Hitzetik Hortzera programak ohiko bertso-plazan kantatutako bat-bateko bertsoak
hartu zituen oinarri, horren gaineko iruzkin kritikoak eta beste zenbait atal
desberdinekin tartekatuz.
1995-1996-1997
Telebistarekin
izandako desadostasun batzuk tarteko eten egin zen emisioa.
1997-1999
1997ko
Txapelketa Nagusiarekin itzultzen da programa, Maite Odriozola zuzendari eta
Iñigo Aiestaran aurkezle dituela.
1999-2005
Josu
Goikoetxeak bete ditu programaren zuzendaritza eta aurkezletza-lanak. Hasieran
Arantxa Hirigoienen laguntzarekin eta gerora bakarrik. Urte horietan guztietan,
bat bateko saioak eskaintzeaz gain, beste hainbat alor jorratu da:
elkarrizketak, bertso musikatuak, bertso jarriak, bertsolariek bizi izandako
pasarteak, zuzeneko emanaldiak...
2005-GAUR
ARTE
Duela
bi denboraldi Saroi Jauregik hartu zion lekukoa Josu Goikoetxeari. Igandero
emititzen duten programan Martin Aramendiren lagunaza izaten du. Zuzendaria,
berriz, Felix Irazustabarrena da.
HAINBAT
EZAUGARRI IRADOKITZAILE
SERIEKO
ERREPRODUKZIORIK EZA
Zuzenean emandako kanta bat ez da sekula aurreko aldikotik
berdin-berdina, baina kanta bera da, beste noizbait sortutako ekoizpen baten
hainbatgarren erreprodukzioa. Eta gauza bera antzerki eta bestelako
kultur-adierazpenetan.
Bertsolaritza
da –eta honetan datza bere ekarpena eta bere muga ere- inolako serieko
erreprodukziotan oinarritzen ez diren jendaurreko kultur-adierazpen gutxietako
bat. Bertso-saio bat horixe baita bereziki, lehenago ad-hoc ekoiztutako ezer
ere ez erreproduzitzea. Bere
muina bat-batekotasuna da, gunean guneko eta unean uneko originaltasun
erradikala. Bertsolarien sorkuntza errepikaezina da: une iragankor batean
sortzeko gaitasunak ematen dio zentzua bertsoari. Iragankortasun atzeraezinezko
horretan, bat-batean ari denaren amildegi txiki horretan du zentzua bertsoak,
hor sortzen dira bai lastoaren arruntasuna eta bai alearen miraria.
ENTZULEAREN
ESKU-HARTZEA ETA FEEDBACK-A
Bertso-saioetan
entzuleriaren erantzunak, edo erantzun horretaz igorleak jasotzen duen
berrelikadura edo feedback delakoak leku garrantzitsua du. Ikusgarri publiko
guztietan da komenigarria erantzuna edo feedbacka. Ikusgarria
bat-batekotasunean oinarritzen denean, ordea, une-gune horretako
errepikaezintasunean, sortzaile eta entzulearen artean gertatzen denak
garrantzi berezia hartzen du. Bertsogintzan ikusle eta entzulearen erreakzioak,
begiak, txaloak, barreak, isiltasunak… sortzailearentzat lehentasunezko inputak
dira. Ekoizpenaren muinean bertan eragiten dute, hau inprobisatua eta
une-gunean gertatzen denari atxikia baita.
Jendaurreko
bertso-emanaldietan entzuleak saioaren emaitzan duen eskuartzea berezia da:
sorkuntzaren garapenean entzulearen erantzunak eragin nabarmena du, errokoa.
Azken batean, ingurunea sorkuntzarako oinarrizko osagaia da bertso-saioetan.
ZER
KANTATZEN DU BERTSOLARIAK?
Gurea bezalako gizarte batean bertsolaritzak sorrarazten duen
erantzun sozialaren gakoetako bat entzuleria heterogeneo eta berriarengana
iristen diren edukiak kantatzea da. Entzule nagusiki hiritarra, gazteria
unibertsitarioa, jende bidaiatzailea… Entzuleria zabal eta aldakorra. Zer
kantatzen du bertsolariak gaurko entzulearengana nolabaiteko arrakastaz
iristeko?
Bertsolariak
gizarte-bizitzako alderdi orori buruz kantatzen du printzipioz. Horixe da
oraingo bertsolaritzaren gako garrantzitsuenetako bat: bizitza kantatzen duela.
Ez bakarrik gai bezala printzipioz arlorik baztertzen ez duelako, baizik eta
espresuki saiatzen delako bizitzaren arlo oro aipagarri bilakatzen, edozeri
buruz inprobisatzen.
BELAUNALDIEN
TRANSMISIOA
Bertsolaritzaren
mugimenduak azken bi hamarkada hauetan belaunaldi gazteenganako transmisioaren
aldeko apustu nabarmena egin du. Bertsoa sustatzeko ekintza guztiek etengabe
izan dute gogoan bertsolari gazteei bideak ematea.
Bertsolaritza
irakaskuntzan txertatzeko lan handia egin da azken hogei urteotan.
Bertso-eskola eta bertso-talde berriak sustatu dira. Eta, batez ere, aurrera
joateko gaitasuna erakutsi duten gazteei arreta berezia jarri zaie. Horrekin
guztiarekin entzule gazteen artean zaletasuna ere finkatu egin da, bertsolariek
(batzuk eurak bezain gazteak) beren kezka eta gustuei erantzuten dietela
ohartzen baitira. Ereindako haziak fruituak eman dituela esan liteke.
BERTSOZALE
ELKARTEA
Bertsozale
Elkarteak 1.400 bazkide ditu. Euskal Herriko lurraldeetan deszentralizatua
dago: Bizkaia, Gipuzkoa, Nafarroa, Araba eta Iparraldean elkarte federatu bana
dago martxan, eta guztien artean osatzen dute Euskal Herriko elkartea.
Bertsolaritzaren inguruko hainbat eragile biltzen ditu (bertsolariak,
bertso-jartzaileak, gai-jartzaileak, epaileak, irakasleak, antolatzaileak,
bertsozale engaiatuak), guztien artean estrategiak marraztu eta hainbat
esparrutan ekintzak aurrera ateratzeko: Dokumentazio Zentroaren kudeaketa,
hedabide eta erakundeekiko negoziazioak, txapelketak, ekitaldi bereziak,
bertso-eskolen koordinazioa, ikerketa, argitalpenak, nazioarteko harremanak eta
abar eta abar.
1986ko
hasiera hartatik argi zegoen ez zela bertsolarien elkartea. Elkartea bultzatzen
eta bertako zereginetan pisuaren zati handia bertsolari ez diren bertsozaleek
izan dute eta dute. Hau ikuspegi kualitatibotik hala bada, zer esanik ez
kuantitatibotik, elkarteko 1.400 bazkidetatik apenas baitira 200 bertsolariak,
eta hauetatik hogeikoren bat une honetan elitean dabiltzanak. Hala ere
gizarteak hasieran bertsolarien elkarte moduan ulertu zuen, izenak ere
(Bertsolari Elkartea) hartarako bidea ematen bai zuen. Izenaren eta izanaren
arteko desoreka hau hausten hasteko izena aldatu zitzaion 1995ean: Euskal
Herriko Bertsozale Elkartea.
Bertsozale
Elkartearen ikurra, Jorge Oteizak elkartearen eskuan jarria.
*BERTSOLARITZA KULTUR
PROIEKTUAREN ARDATZAK
Elkartearen ibilbidean, hasierako 'bertsolaritza bultzatu
nahi' hartatik proiektu sendoago bat mamituz joan da pixkanaka.3 ardatz ditu
proiektu horrek: transmisioa, bilketa-ikerketa eta hedapena. Eta sentsibilitate
osagarri bat: lurraldetasuna.
Hona
hemen proiektuko ardatzak edo, beste era batera esanda, Bertsozale Elkartearen
lan-ildoak:
•
Transmisioa: Belaunaldi berrietara
bertsolaritzaren transmisioa ziurtatzea du ipar. Bi lan-ildo nagusi ditu alor
honek: batetik, irakaskuntza arautuan txertatutako bertsolaritzaren jarraipena
egitea eta, bestetik, bertso-eskolak. Euskal Herriko hezkuntzan bertsolaritzak
eta, zabalago hartuta, bertsolaritzak eta ahozko sorkuntza artistikoek egin
behar duten ekarpena ikertzea eta sekuentzia didaktikoak eskaintzea da
Elkarteak esku artean duen lanetako bat. Bestetik, eskola arautuaz kanpoko
bertso-eskolen koordinazioak ahalegin berezia eskatzen du, izan ere, euskal
herrietan zehar hedaturik dauden bertso-eskola hauek baitira gaurko eta biharko
bertsolaritza mugimenduaren gune eta hazitoki.
• Hedapena: Bertsolaritzaren
hedapen eutsia eta orekatua lortzea du ipar lan-ildo honek. Kontua ez da
besterik gabe eta ‘zenbat eta gehiago, hobe’ lelopean bertsoa hedatzea, baizik
eta modu eutsigarri batean zaletasuna sendotzea. Hainbat frente kontuan izatea
eskatzen du: hedabideetan bertsolaritzak izan dezakeen presentzia zaintzea,
lurraldean lurraldeko bertsolaritza sustatzea, saio bereziak antolatzea, txapelketak
egitea, argitalpenak ateratzea eta, oro har, hedapenarekin zer ikusia duten
ekimenak martxan jartzea.
•
Bilketa-ikerketa: Hirugarren ardatzaren iparra
bertsolaritza ikerketaren eta dokumentazioaren alorrean txertatzea da.
Bertsolaritzaren emaitzak modu ez orokor baina bai sistematikoan biltzen eta
kultur-arlo hau gaur eta biharko ikerbideetan sartzen hasia dago. Bertsolaritza
jakingai eta aztergai izan dadin oinarrizko tresna nagusia Xenpelar
Dokumentazio Zentroa da. Elkartearen apustu estrategikoa da, zalantzarik gabe:
20000 dokumentutik gorako bilduma osatua dute dagoeneko. 1997tik aurrera,
Elkarteak bidearen zati bat bakarrik eginda gero, hainbat erakunde publikok ere
parte hartzen dute beronen finantziazioan. Xenpelar dugu, gainera, atzerriko beste
zentro, ikerlari eta esperientziekin harremanak bideratzeko plataforma egokia.
Bestetik, hirugarren ardatz nagusi honetan sartzen dira bertsolaritzaren
inguruko ikerketa eta gogoeta bultzatzeko beste hainbat ekintza: Bertsolamintza
Jardunaldiak, UEU eta EHUko Udako Ikastaroetan egindako Topaketak, ikerketa
bereziak eta abar. Bertsolaritzaren ikerketa-politika marraztea, oro har,
lan-ildo honi dagokio.
•
Lurraldetasuna: euskararen lurraldea da
bertsolaritzarena. Hasieratik Euskal Herri osoko jendea inplikatu da Bertsozale
Elkartean. Iparraldean, Gipuzkoan, Araban, Bizkaian eta Nafarroan antolakuntza
bana sortu da. Une honetan EHBE bost elkarte horien bilgunea da. Izan ere
Bizkaiko Bertsozale Elkartea, Arabako Bertsozale Elkartea, Nafarroako
Bertsozale Elkartea, Iparraldeko Bertsularien Lagunak eta Gipuzkoako Bertsozale
Elkarteak federazio bidez gorpuzten dute EHBE. Antolakuntzaz aparte helburuetan
ere lurraldetasuna beti presente dago: euskararen osasuna ahulen dagoen
lekuetan ahalegin eta inbertsio bereziak egitea dagokio Bertsozale Elkarteari.
SORKUNTZA
PROZESUA
Bat-bateko
bertsoa, izenak berak ere hala dio, bat-batean sortzen da.
Bertsolariarentzat
bat-batean aritzea bere sentimenduak eta ideiak azaltzeko era bat da. Eta era
hori aspalditik datorren kultur ondarearen zati gisara jaso du gaztetxotatik.
Bertsolariarentzat bat-batean jardutea, bere buruarekin eta inguruarekin duen
harremana ulertzeko modua da; joko-arauak dituen modu jolastia.
Bat-bateko bertsoak badu magia itxurarik baina ez da magia.
Entzuleak adi egongo dira bertsolariak kapelatik untxi txuria noiz aterako.
Baina badakite kapelak ez duela ezkutuko atalik; gehienez ere bertsolariaren
arrazoiketarako eta kanturako gaitasuna. Bertsoak bat-batean botatzen dituenak
ez du erabiliko inolako tranpa edo trukurik. Ez da injenio izugarri baten edo
talentu neurriz gaineko baten emaitza ere.
Paradoxa
badirudi ere, bat-batean aritzea oso ongi planifikaturiko ekintza da
bertsolariaren kasuan. Aldez aurretik trebatu da une jakin batean sor daitezkeen
antzeko egoeren aurrean bat-bateko erantzun bat emateko. Bat-bateko
bertsogintzaren arauak bereganatu ditu oso (doinuak, errimak, neurriak…) eta
bereganatze horren ondorioz zenbait arau galera eta zailtasun gertatu
beharrean, askeago sortu ahal izateko erabiliko ditu. Ohitu da inguruko orori
begia eta belarria itsasten, ikusia eta entzuna buruan gorde eta buruan
ordenatzen, bat-batean aritu behar duen unean baliagarri gerta dakion.
Azken
batean, bertsolariarena, pilatze eta hornitze lana da lehenik eta behin.
Almazena bete eta ordenatu egin beharko du, unerik egokienean erakusleiho
txukun eta erakargarria atondu ahal izateko. Jakineko kontua da erabat
bat-batekorik ez dela. Hutsetik abiaturiko berbaldirik nekez osatuko du inork.
Orduan zertan datza bat-bateko bertsogintzaren erakargarritasuna? Gainerako
arte-ekimenetan ez bezala, bat-bateko bertsogintzan aldi berean egiten da sortu
eta sormenaren emaitza erakutsi. Bertsolaria sortuz doan ahala ari da entzulea
sormenaren emaitza jasotzen.
FORMARI DAGOZKIONAK
Bertsoa
berbaldi bat da, kantatuz, errimatuz eta neurtuz burutzen dena. Berbaldi
bakoitzak, edukiak eduki, beti izango du doinu bat, errima bat eta neurri bat.
*DOINUA
Bertsolaria
musika-tresnarik gabe aritzen da. Baina bere berbaldia beti da berbaldi
kantatua.
Erabiltzen
dituen doinuak gehienetan, usadiotik datozenak dira, autore jakinik gabeko
doinuak, mendez mende herriak gorde dituenak. Badira beste doinu batzuk bertako
kantariei ikasiak, edota kanpoko kantariei hartuak, beti ere neurriz parera
baldin badatoz. Eta badira bertsolarien eskariz musikariren batek propio
sortutako doinuak ere.
Bertsolariek
darabiltzaten doinu kopuruari dagokionez, Juanito Dorronsorok, arlo honetan
dugun ikertzailerik behinenak, 2.775 bildu eta sailkatu ditu.
Musikaren laguntzarik gabeko berbaldi batean, bertsolariaren
ahotsa garrantzitsu bihurtzen da bere berbaldiaren edukiak adierazteko orduan.
XX. mendearen erdi aldea arte bertsolariak nahitaez behar zuen ahots sendo
indartsua edozein plazatan aritu nahi bazuen. Gerora, bozgorailuen
iritsierarekin, baldintza horri leundu egin zitzaion ezinbestekotasuna.
Egun,
ahots indartsu edo ahots ona baino garrantzia handiagoa du une bakoitzean, leku
bakoitzean eta eduki jakin bakoitza adierazteko kantaera egokia erabiltzen
asmatzeak. Komunikazioaren arrakasta edo porrota ez dago bertsolariaren
ahotsaren kalitatearen baitan, aukeraturiko doinuaren eta hura kantatzeko
moduaren egokitasunean baizik.
Izan ere, aipaturiko 2.775 doinu horietan, batzuk badira
sentimendu epiko indartsuak adierazteko egokiak; beste batzuk sentimendu
dramatikoak adierazteko dira pare-parekoak; kontaerarako egokiak direnak
badira; eta baita deskripziorako aukera ematen dutenak ere. Esan nahi den hura
esan-indarrez adierazi ahal izateko doinuaren aukeraketa da alderdirik
erabakigarrienetakoa bertsotako komunikazio harremanean.
*NEURRIA
Bertsolariak
bertsoa neurri jakin bati atxikia osatzen du.
Bertsolariak,
bat-batean ari delarik, ez du sekula silaba kopurua zenbatzen. Badaki kantuan
hasi aurretik aukeraturiko doinua ze neurritakoa den. Doinua luze-laburtu gabe
ari bada, badaki zenbatu gabe ere zenbat silaba sartzen ari den oin bakoitzeko.
Neurria
da bertsolariari buru-hausterik gehien sortzen dion alderdietariko bat. Ongi
neurtuko dugu edo gaizki; ez da erdibiderik. Badira halere, doinu jakinen
batzuk, ohituraren poderioz 7/6 egin ordez 8/6 egiten dena. Baina doinu gutxi
dira eta inork ez dauka oso argi horrelakoetan legeak edo ohiturak hartu behar
lukeen gaina.
Bertsolariaren
aldez aurretiko prestakuntzarako ere, neurria da alderdirik gaitzena. Errimak,
doinuak eta edukiak berak ere har daitezke buruan, gorde, ordenatu, egokitu…
une jakin batean erabili ahal izateko. Neurriarekin ez da horrelakorik gertatzen.
Neurrian ondo jarduteko jardun egin behar du. Beti jardunean aritzeak ziurtasun
handia ematen badu ere, bat-batean ari denak beti izango du neurrian huts
egiteko arriskua.
Bat-bateko
bertsogintzan gehien erabiltzen diren neurriak honako hauek dira:
Zortziko handia
Zortziko
handia beraz, lau puntutako ahapaldia da. Lerro bakoitzean hamar silaba ditu
eta zortzi bikoitzetan, errima-hitza ere azken hauetan doalarik. Errima,
berriz, beti sail berekoa izango da. (puntu bakoitzak bi lerro).
Hamarreko handia
Zortziko
handiaren egitura bera du baina puntu bat (edo bi lerro) erantsiko dizkiogu.
Zortziko txikia
Zortziko
txikian, zortziko handian bezala, lau puntu eta zortzi lerro izango ditugu, eta
errimak lerro bikoitzen bukaeran jarriko. Baina lerro bakoitzaren silaba
kopurua aldatuko da. Silaba kopurua urriagoa izatean, berbaldia laburtu egin
beharko dugu eta ondorioz neurri-mota hau egokiagoa izango da gehienetan temako
egoera bizi eta umoretsuetarako, berbaldi luze dramatiko eta epikoetarako baino.
Puntu bakoitzeko lehen lerroak 7 silaba ditu, eta bigarrenak 6.
Hamarreko txikia
Aurrekoaren
egitura bera du, baina puntu bat eta errima bat erantsirik.
Bestelako zenbait egitura
Arestian
aipaturiko ahapaldi-motak dira plazaz plazako jardunean maizen erabiltzen
direnak. Badira ordea beste egitura batzuk ere bat-bateko bertsogintzan
erabiltzen direnak.
Bestelako
ahapaldi-mota hauen artean koplak dauzkagu. Koplak, nagusiki eskerako eta
errondarako erabiltzen dira eta aspaldikoa da euren jatorria.
Koplak,
handiaren kasuan Zortziko Handiaren erdia, eta txikiaren kasuan Zortziko
Txikiaren erdia dira.
Badira
egitura berriagoak ere, askotan bertsolariek beraiek sortuak, txapelketetarako
gehienean. Zailtasun teknikoaren gailurra topatu nahi izaten da horrelakoetan.
Bertsoa luzeagoa, errima gehiago… arrisku handiagoa estrapozo egiteko, baina
arrakasta nabarmena bidea ongi burutuz gero. Baina ez da hori egitura berri
hauen sorkuntzaren arrazoi bakarra. Egungo bertsolaritza modernoaren
ezaugarrietariko bat da, testu luzeagoaren beharra. Bertsolariak bere
originaltasuna azaltzeko, bere arrazoibidearen konplexutasuna kokatzeko,
gaiarekiko distantzia hartzeko… lekua behar du testuan. Testuak berak hartzen
du bertsoaren zama, testuingurua ez delako garai batean bezain gotorra.
Hargatik sortu dira azken urteotan egitura luze-zabalagoak.
• Egituraz neurri desberdina badute ere, bertso-molde hauetan
esaldiaren luze-laburra beti da beretsua. Hamar silaba, edo zortzi edo zazpi
edo sei… Horrek esan nahi du bertsolaria ohitua dagoela bere pentsamenduak 10,
8, 7, 6, 5… silabatara ekartzen. Esaldi luzeago edo laburragoek ez diote balio
bere lanerako.
Neurriari
buruzko atal hau amaitzeko, aipagarria da egungo plazaz plazako jardunean
bertsoen ehuneko laurogeita hamarra, hasieran azaldutako lau egituretan egiten
dela. Hots: Zortziko Handian eta Txikian eta Hamarreko Handian eta Txikian.
Koplak
eskerako eta errondarako erabiltzen dira gehien, eta gainerako egiturak
txapelketa eta jaialdietan.
Molde
handiko bertsoetan, bertsolariak neurriari dagokion beste arau bat ere bete
behar du: etena. Hamar silabako lerroak bosna silabako bi multzotan antolatu
beharko ditu bertsolariak, doinu gehien-gehienek hala eskatzen dutelako. Ez
dauka hitz bat bost silabako bi multzo horien arteko etenean zangalatrau
uzterik. Horrek zailtasuna erantsiko dio bertsogintzari. Bertsolariak ez du
aski bere ideiak 10/8 egiturara tolestearekin. 5+5/8 egiturara tolestu behar
ditu. Doinua bera izaten da eten-hausteen salatzailerik behinena.
Ongi egindako etenaren
adibide, honako hau:
Gure etxean (5)/
bizi garenak (5)
aita, ama ta lau
ume (8).
Oker egindako
etena berriz, honakoa litzateke:
Gure etxeraino
(6)/ heldu ziren (4)
aita, ama ta lau
ume (8).
*ERRIMA
Askorentzat
errimak osatzen du bertsoaren alderdi teknikoen ardatza.
Errima, beti da
sail berekoa eta errima-hitzen arteko kontsonantziari balio handia ematen zaio.
Hoskidetasun maila
izan da sarri errima txarra eta ona bereizteko irizpide bakarra.
Burua / Ordua
errima pobrea.
Elizan/ Gerizan errima
aberatsa.
Baina
errimaz ari garelarik hoskidetasun maila ez da aintzat hartu beharreko alderdi
bakarra. Litekeena da bertsolariarentzat errima, alderdi teknikoaz gain beste
zerbait izatea bertsoak osatzerako orduan. Azal dezagun hau astiro: balirudike
bertsolariarentzat neurria eta errima bete beharreko baldintza teknikoak
direla. Eta, izan, hala dira. Baina horrek ez du esan nahi bertsolariak testu
hobeak, osatuagoak, sakonagoak… egingo lituzkeenik joko-arau horietara makurtu
behar ez balu. Are gehiago: bertsolari ez den batentzat muga eta zailtasun
dena, laguntza-bide izan daiteke trebatua dagoenarentzat. Araupean sortzen
trebe den hura baita bertsolaria. Eta erosoago sentitzen da sorkuntza unean
joko-arauek hesiturik, erabateko askatasunak ekarriko liokeen hustasunean
baino.
Bertsolariak
ez baitu sekula nahi duen huraxe esaten. Esaten du, neurri batzuen barruan eta
buruan bildu dituen errima-hitzekin une jakin batean esateko gai dena.
Bertsoa
osatzen hasteko unean, bertsolariak kontu handiz aukeratuko du zer
errima-hitzekin amaituko duen berbaldia. Sail bereko beste errima-hitz mordoska
bat topatu beharko duelako, eta aldez aurretik jakin behar du gai izango den
edo ez. Errimak beraz, formalki aberats, erdi-aberats, erdi-pobre edo pobre
izateaz gain bertsoaren edukiari berari eragingo dio, bertsolariak zer eta
zerekin esan dezakeen neurtu beharko baitu bertso bakoitza hasi aurretik.
Bertsolariak esan behar duenaren edukia une hartan buruan dauzkan errima-hitzei
egokitu beharko dio.
Buruan
errima-sail bakoitzaren ordenamendu lana bertsolari denek egiten dute,
bakoitzak bere erara, jakinean edo ohartu gabe.
Errima-hitzen
ordenamenduak bi abantaila dakarzkio bertsolariari. Batetik, sail
desberdinetako hitzak txandaka hartzeak, gramatikalki ere desberdinak diren
hitzak erabiltzera bultzatuko du, hartara hitz horien aurretik datozen esaldiak
ere desberdinak direlarik formaz. Osaturiko testua biziagoa izango da, eta
berbaldia landuagoa.
Eta
bestetik, ez du hain erraz errima-hitz bera erabiliko. Hots: ez du potorik
egingo. Bertsolaritzan errima
denak sail berekoak dira (A), eta bertsolariaren trebetasuna sail bereko
errima-hitz asko topatzean datza, bakar bat ere errepikatu gabe. Hala ere, ez
da pototzat hartzen errima-hitzak formaz berdinak izan arren, adiera
desberdinak dituzten kasua.
Erabat bestelako
kasurik ere eman daiteke. Bertsolari
batek bota dezake:
Horrek
badu garrantzia… badauka inportantzia…
Kasu
honetan bi errima-hitzak desberdinak dira formaz, nahiz eta elkarren artean
hoskidetasuna izan. Baina esanahiari dagokionez guztiz dira parekoak. Poto
itxurarik ez duen potoa litzateke hori.
BAT-BATEKO
BERTSOA OSATZEKO ESTRATEGIA
Bat-bateko bertsoak 20 segundotik (kopla) minutu baterako iraupena du (bederatziko nagusia) hor nonbait, beti ere bertsolari bakoitzaren kantaera desberdina dela kontuan harturik.
*KOLPEA
BUKAERAN
Berrogei
segundotan nola lor daiteke entzulearen arreta erakartzea? Bertsolariak badu
helburu hori erdiesteko estrategia bat, bertsoro erabiliko duena: lehenik
bukaera pentsatu.
Lehenengo
pentsatzen den hura bukaerarako gordetzeak bi onura mota ekarriko dizkio
bertsolariari:
•
Prozedurazkoa: nora joan nahi duen argi badauka, bidea samurrago gertatuko
zaio.
•
Komunikaziorakoa: ongi amaitutako berbaldia arrakastatsua da zuzeneko emanaldi
orotan. Hobe da indarge hasi eta indartsu amaitzea, batekoz besterakoa baino.
Bertsolariak,
prozeduraz, kantuan hasi baino lehen dauzkan segundo gutxi horietan, arrazoi
bat pentsatuko du, doinu bat aukeratuko eta pentsatu duen arrazoi hori aukeratu
duen doinuaren neurrietara tolestuko du. Edo alderantziz; neurri jakin bateko
doinua aukeratuko du, ordurako bere arrazoibidea silaba kopuru jakin batera
tolestu duelako. Hori du beti lehen urratsa: bukaerako arrazoia pentsatu eta
silaba kopuru jakin batera tolestea.
*ZENBAIT
SALBUESPEN
-BARNE BALDINTZAK:
•
Estrategia orokorra ez jarraitzeko baldintzetariko bat bertsolariaren ezinetik
sortua da. Bertsolaria bakarka ari da, edo lagunarekin teman. Eman diote gai
bat. Ez du asebetetzen duen inongo arrazoirik aurkitzen. Ez du lehengorik
errepikatu nahi. Topikoak gogora ekartzeko ere ez da gai. Denbora aurrera doa.
Entzulea urduritzen hasita dago. Denbora badoa… ta nahiz ez dagoen bertsolaria
segundo edo minutu kopuru jakin batean hastera behartzen duen inolako araurik,
berak badaki hasi beharra daukala. Bukaerarik ez dauka eta hasi beharrean
aurkitzen da. Ohiko estrategia nagusia erabiltzerik ez dauka. Horrelakoetan
ezinbestean arriskatzea tokatzen zaio bertsolariari; nora doan jakin gabe hasi
beharra. Ohiko estrategiak zekartzan onurak oro galdu ditu. Sarerik gabeko
jauzia egitera doa. Bertsolari denak aurkitu izan dira egoera honetan behin
baino gehiagotan.
• Beste salbuespen bat memoriak huts egiten duenean gertatzen
da. Bertsolariak pentsatu du amaiera bat. Hasi da kantuan, bukaera horren
errima-hitzari men eginez. Badaki nora joan nahi duen eta eroso samar doa.
Baina bertsoa osatzen ari dela, eta pentsaturiko zatia eranstea baino falta ez
zaionean, bukaerako arrazoia edo arrazoiaren formulazioa ahaztu egin zaizkiola
konturatuko da. Bukaera hura gogora ekartzen ahaleginduko da, baina hori ez da
erreza aldi berean bertsoa osatuz doanarentzat. Memoriaren bidez pentsatu duen
bertso bukaera “ekartzea” lortzen ez badu, une horretan bertan inprobisatu
beharko du beste bat. Tamalgarria izaten da bertsolariarentzat kasu hau. Gaia
entzun eta kantuan hasi bitarteko segundoak bukaera on bat pentsatzeko erabili
baititu. Eta bukaera hori ahaztean, nekez asmatuko du bat-batean beste bat,
lehen patxada handiagoz pentsatu ahal izan duen hura baino hobea. Kasu honetan
ohiko estrategia darabil bertsolariak, baina une jakin batean huts egiten
diolarik, kalte handiagoa sortuko dio mesedea baino.
•
Bertsolariak bertsoa bere osotasunean pentsa dezake, horretarako nahikoa asti
badu. Gero, kantuan hastean, ez du egingo pentsatua ahots ozenez esan baizik.
Agurretan, omenaldi-bertsoetan, elizakoetan… horrelako zerbait gertatzen da.
Gaztetxoari gertatzen zaio, bere buruarengan konfiantza aski ez duenean. Goitik
beheraino, edo behetik goraino pentsatzen du bertsoa lehen hitzak jaurti
aurretik.
-KANPO BALDINTZAK:
• Bertso-jardunean askotan erabiltzen den ariketa da “Puntuari
erantzun” deitzen duguna. Bertsoa eraikitzearen ikuspegitik ez du zerikusirik
bertsogintzako gainerako ariketekin. Entzulearentzat ez da akaso hain lan
berezia izango, baina bertsolariak oso lan berezitzat hartzen du. Ariketa modu
honetan, gai-jartzaileak hasiko du bertsoa, puntua jarriz, eta bertsolariak
amaitu egin beharko du. Beraz, gai-jartzailearen esku dago gaiaren aukeraketa
eta errima-hitzarena ere bai. Bertsolariak bat-batean, gai horri eta errima
horretan erantzun beharko dio. Bertsolariak ez du orduan denborarik aski
bukaera pentsatu ahal izateko. Braustakoan erantzun behar izango dio gai-jartzailearen
galdera edo iradokizunari. Bukaerarik pentsatzerik ez duenez, ezin izango du
bertsoa ohiko estrategia erabiliz taxutu. Zerbait erantzun, segi, eta ahal bada
indartsu bukatu beharko du gainera. Ariketa honetan ez da lagungarri gerta
daitekeen estrategiarik. Hemen, inprobisazio hutsa beste inon baino
beharrezkoago da.
•
Puntuka aritzea da bertso plazatan maiz egiten den beste ariketa bat. Bertso
bat osatzen da bi, hiru edo bertsolari gehiagoren artean, bertsolari bakoitzak
puntu bana txandaka boteaz. Berbaldia bi lagun edo gehiagoren artean osatzen
denez, eta lagunak zer bide hartuko duen sekula jakiten ez denez, ariketa
honetan ere ohiko estrategiak ez du balio.
TEMAKO
JARDUNA, BERTSOLARITZAREN SUSTRAI
Teman
aritzea deitzen diogu bi bertsolarik bertsoak txandaka boteaz elkarrekin egiten
duten jardunari. Litekeena da gai-jartzailerik ez izatea, eta bi bertsolarien
lana da orduan saioa nondik nora eraman eta zer gairen inguruan aritu
erabakitzea ere. Gai-jartzaile bat bada, bertsolari bakoitzari paper bat edo
pertsonaia bat emango dio, eta bertsolariak arrazoiak aurkitu beharko ditu
bereari eutsi eta aldi berean aurkariari eraso egiteko.
Teman,
bertsolariak aurkariak esan dionari erantzun behar dio. Jakinekoa da hori.
Aurkariaren arrazoiari jaramonik egin gabe ari den bertsolaria ez da ongi ari.
Baina ez da aski ordea defentsarekin. Eraso ere egin behar da. Eta, aurkaria
kantuan ari delarik, aski denbora izaten du bertsolariak hurrena kantatuko duen
bertsoa pentsatzeko.
*GAIRIK JARRI GABEKO BINAKAKO
SAIOAK
Inork
gairik eman gabeko saio hauetan bertsolariak oholtzara igo eta beraiek aurkitu
beharko dute gaia. Horretarako non dauden, entzuleria nolakoa den, zer egun
den, bilkuraren arrazoia zein den… hartu beharko dituzte kontuan.
Horrelako saioetan nabarmentzen da ongien bertsolarien
binakako lana zenbateraino den elkar-lan. Oholtzatik jaitsi ahala nekez
entzungo diogu bertsolari bati berak saio ona egin duela. Ongi aritzea,
entzuleekiko lotura lortzea… biren lana da. Biek egingo dute ongi edota biek
probatuko dute porrotaren mingotsa.
Era
honetako saio bat ongi irten dadin, ezinbestekoa da bertsolariek oholtzara igo
aurretik zer ibilbide egin behar duten erabakitzea. Gairik inork ez jartzeak ez
du esan nahi gairik gabe aritu behar dutenik. Baina gai horiek pentsatu, asmatu
eta adostea komeniko litzateke lanean hasi baino lehen.
Lan
mota honetan bertsolarien funtzioen banaketak garrantzia handia du. Batek
saioaren gidaritza hartuko du. Gaiak aurkituko ditu, bideak irekiko, doinuak
aldatuko… Besteak bertsolari-gidari horri segituko dio leial hark jarritako
gai, bide eta doinuetan. Atzetik doanak leialtasun hori zor dio aurretik
doanari, honek hartzen baitu saioaren nondik norakoaren zama.
XALBADOR
(1920-1976)
Behe
Nafarroako Urepel herriko Xalbadorrenea deritzaion baserrian jaio zen Fernando
Aire “Xalbador” 1920ko ekainaren 19an. Beste askok bezala, sortetxeari zor dio
beraz izena. 11 urte zituenerako utzi eskola eta artzantzara jo zuen maisu
frantsesarekin asperturik, eta 14 urtetarako artaldetxo baten kargua zuen bere
gain. Gaztetatik elizan kantari dabil, eta Ifarraldeko kantutegi eta doinu
ugarien altxor aberatsaren jabe egiten da handik eta hemendik.
Gazterik
hasten da lagunartean gutiasko bertso kantari, Zaldibiatik hara joandako artzai
batek jarritako ohiturari esker. Gero Hernandorena jaunak (gaur egun bere
izenean txapelketa bat antolatzen da urtero) bultzatu zuen asko Iparraldeko
bertsolaritza, sariketen bidez bertsolari desberdinak elkarganatuz. 28 urte
zituenean jantzi zuen lehenbizikoz txapela Saran jokatutako sariketan, eta
geroztik esan daiteke gelditu gabe ibili dela bertso kantari herriz herri eta
plazaz plaza Euskal Herri osoan zeharm Mattin lagun duelarik, Behe Nafarroako
euskalki trinko eta aberatsaren lekuko egokia. Bidasoaren sasi mugaz gaindi
gure herriaren bi alderdiak elkarganatzeko bikote paregabea izan da Xalbador
eta Mattin.
1960ko
hamarkadako bertsolari txapelketa nagusietan Basarri eta Uztapideren ondean han
zen beti Urepeleko bertsolari sakona norgehiagoka zorrotzean begiak itxita
barrenera begira, ondo ulertzen ez zion epaimahai eta entzulegoaren aurrean.
Bat-bateko bertsolari aparta, bakardadean hezitako gogoetalari sentibera,
bertsolari poeta honek, euskara indartsuz kantatu dizkigu bere sentimendu
garbiz jantzitako Euskal Herria, fedea, jaiotetxea, adiskideak, artzain estola,
maitasuna… bere buruari gero eta gehiago eskatuz, goi gailurreraino igo da
Xalbador bertso idazketan ere, “odolaren mintzoa” delako liburu paregabean
agertu digan eran. Beste hariketa batzuez gain, lau aldiz irabazi zuen
Euskaltzaindiak eratutako Xenpelar Saria. Gaiari doinua egokitzen ere arretaz
saiatu ohi zen.
Eta
azkenik, heriotza ere egun gogoangarrian etorri zitzaion; 1976ko azaroaren 7an
, Urepelen 7 probintzietatik joandako bertsozale eta bertsolari lagunek
izugarrizko omenaldia egiten ari zitzaizkiola, eta “gernikako arbola” abesten
ari zirela joan zen bat-batean mundu honetatik Leoni Etxebarren emazte
maitalearen eskuetan. Hona espiritu hutsa zen bertsolari liriko baten amanera!
Hil
aurreko urtean, “ni naiz” gaia emanda, Usurbilen kantatu zuen bat-bateko bertso
hau; bihotza gaixo zeukan ordurako.
Asko alditan atsegingarri
zuentzat izan beharrez
alaiarena egiten dakit
maitasunaren indarrez,
bainan barrua goibeldua maiz
mundu huntako gaitz txarrez
alai agertzen naizela ere
bihotza daukat negarrez
Anai
arrebok ez otoi pentsa
nere
gustora nagonik
poz
gehiago izango nuen
albotik
beha egonik
zuek
ez bazerate kontentu
errua
ez daukat ez nik
(zuek
ez bazerate kontentu
errua
ez daukat ez nik)
txistuak
jo dituzute baina
maite
zaituztet orainik!
Bertso
gogoangarria eta ezaguna; txistuka ari zitzaion entzulegoa txaloka jarri zuena.
1967ko Bertsolari Txapelketa Nagusia jokatzen ari zirelarik, Gorrotxategi,
Lazkaotxiki, Lopategi eta xalbador, lau bertsolari hauen artean bat aukeratu
behar zen, gero Uztapide txapeldunarekin bakarka jokatzeko azken sainan. Epai
mahaikoek Xalbador aukeratu zutenean, txistuka gogor eraso zuen Donostiako
Anoeta pilotalekuak eta haren bertso txanda heldu zenean, berriro txistuka
etengabe. Xalbador, negarrari ezin eutsirik eta kantatu ezinik minutu luzetan,
isilalditxo bat egin denean ekiten dio kantuari urepeldarrak eta bertsoa
bukatzen ez dio uzten entzulegoak, baina ez txistuz, txaloz baizik oraingoan.
Hura hango zoramena! Eta hau bertsoaren indarra! Txapelketa hartako ale
hoberenaren saria eman zioten gero. Garai hartan ez zegoen euskara
estandarizaturik, eta hau dela eta hegoaldeko jendeak zailtasunak zituen
Xalbadorri ulertzeko, hona hemen txistuen zergatia.
Iruzkinak
Utzi iruzkina: