Behi (euskaldun) baten memoriak: The making-of.

---

   Mundu luze-zabalean zeharko ene bidajeetan, orain hurrengoan Mitxel Usarrekin egokitu nintzen Titikaka lakuko harrikoxkor-hondartza batean. Aspaldikoka aritu ta ‘Titikaka’ izenaren balizko euskaltasunaz jardun ondoan –‘Ttittikaka’ ahoskatzea ateratzen zitzaigun bioi, gure euskalkiak direla-eta, akaso– bakoitzak martxan zituen izkribuei buruz mintzatzera pasatu ginen.

 

   –Ba Bengala aldean ibili nauk –esan zidan–, liburu-azokatxoetan eta liburutegiz liburutegi (badakik Bengala osoa –eta are India osoa ere– liburu-postutxoz betea dagoela, zenbat ere ttiki baita herrixka), Atxagaren Behi euskaldun baten memoriak zazpigarren aldiz leitzen ari nintzela piztu zitzaidan susmoa garbitu nahian.

 

   –Zein susmo?

 

   –Badakik liburu horren fan totala naizela, Atxagaren onenatzat dudala. Halere, eskuartean izan nuen aurrenekotik zeozer falta zuela edo –gauza bera dena– zeozer sobera zuelako sentsazioa ezin barrutik erauzi.

 

   –Etzakela uste, nik ere sentsazio hori zaukeat, nahiz eta –hi bezain fan ez naizen arren– libururik maiteenetakotzat dudan. Baina kontaidak gehixeago.

   –Haziz joan edo etorri zitzaidan susmoa zuan ez ote zuen Atxagak beste leku, garai, kultura eta hizkuntzaren bateko idazkiren bat hartu eta euskaraz moldatu-edo. Gogoan izango duk Obabakoak-en plagioari buruz plazaratutako hura…

 

   –Bai –noski–, eta beti pentsatu izan diat metodoaren ostean metodoa bera ilustratzeko emandako adibidea ez dela egiazko plagioa –nolabait esatearren–, apeu bat besterik ez dela, gu irakurleok despistatzeko jarritako testua.

 

   –Akort nauk: egiazko plagioak haren obraren beste lekuren batean behar zuela, horrexetan nengoan neroni ere. Beno ba, bi kontu horiek uztartuz –hots, falta/sobera duena eta plagioaizunarena–, gogoetatxoa egin nian galdera honen harira: Zein da benetan eta bereziki behiak zaintzen dituen herria, dibino bihurtzeraino? Ba India, erantzun nioan neure buruari. Demagun jatorrizko kontakizuna Indian kokatuta dagoela: orduan, Atxagarenean ulertezin direnak (behiaren belarrietarako "Karral, karral!" esaten dutenak), jatorrizkoan inbasore edota kolonizatzaile famatuak izango hituzke: britainiarrak, jakina! Horrela bai:  Atxagarenean faltan/sobera dagoena, balizko ipuin edo kontakizun indiarrean orekatzen eta  biribiltzen hasten duk.

 

   –Joño! Ba bai... bai! Segi, faborez, segi.

 

   –Behin balizko kontestu originala identifikatutakoan, bertako elementu guziak zeinek bere lekua hartuz joan zituan. Adibidez,  ulergarri gertatzen duk britainiarren eta indiarren arteko funtsezko desakort edo liskarra behi-txekorren haragia jatearen gainezkoa izana: jar dezagun desakort horrek ernarazi ziola hango idazleren bati ixtorioa bilbatzeko hazia.

 

   –Klaro! Indiarrentzat beldurgarria eta izugarria eta ikaragarria izan behar zian kanpotik etorritako basati haiek behi sakratuaren gorputza –behikiak– irensten ikusteak!

 

   –Halaxe duk: behia Ama Haundiaren haragizko agermena duk, gu guzioi elikaduraz hornitzen digun kosmosaren sinboloa: haren errapeetatik edaten diagu bizitza. Erabat arrotz suertatu behar zitzaizkiean txahalki-oturuntza haiek, geroni gizajaleenak bezain salbaje ta basapiztiarrak. Eta, zein izango zen kanpanzar haien aurrean bertakoei aterako zitzaiena?: “Anker halakoak!”, “Nazkanteak!”, “Izugarria!”, “Beldurgarria!”, “Terriblea!”, antzeko zerbait. Nazka, beldur, terrore, ikarazko adierazpenak,  egundoko izua adieraziko zuten espresioak.

 

   ­–Bai, halakoetan ez duk esanahia duen esaldi luzerik egiten, baizik eta “emozio-egoera” deitzen dioten hori adierazten duen oihu moduko zeozer…

 

   –Gogoeta-bide horri jarraitu nioan, ba, eta –hipotesiarekin segitzearren– nere artean esan nian: Jar dezagun “Izugarria!”, “Terriblea!” eta “Ankerra!” bezalako adierazpenak egiten hasi zirela eta gero, orokortuaren orokortuaz, indiarrek britainiarren bat ikusten zuten aldiro –haragia irensten ari edo ez, berdintsu– adierazpen bera oguzten zutela, lehenbizi ‘britainiar’-i erantsitako izenondo bihurtuz, berezkoa balitzaio bezala, eta, azkenik, ‘britainiar’ hitzaren beraren sinonimotzat edo baliokidetzat joaz.

 

   –Esan nahi duk ‘Horra hor britainiar bat!’ edo ‘Kontuz, britainiarrak zetozek!’ edota, besterik gabe, ‘Britainiarra(k)!’ modukoetan ‘britainiar’ elearen lekuan ‘terrible(a)’ edo ‘beldurgarri/nazkagarri(a)’ edo ‘anker(ra)’ bezalakoak ipintzen zituztela… Bai, hori maiz gertatu eta gertatzen duk hizkuntzetan, azeriaren deizioarena zetorkidak gogora, badakik, Renard-en kontu hura guzia.

 

   –Horixe, bai: antzeko mekanismoa duk. Bueno ba, gogoetaren punttu horrexetan azaldu zitzaidaan hipotesiaren egiantzekotasuna biribiltzen zuen giltzarria: gomutatu bainintzen sanskritoz ‘karral’-en oso-oso berdina den hitz bat dagoela: karala, कराल, ‘terrible’, ‘beldurgarri’, ‘izugarri’, eta are ‘anker’  esan nahi duena, hain zuzen ere!

 

   –Alajainena! Ba ote?!? Txundituta utzi nauk!!!

 

   –Ez duk gutxiagoko kontua, imajina ezak nere lilura giltzarria azaldu zitzaidanean! Eta ‘giltzarri’ esaten zioat, ate ugari ireki eta bide berriak zabaldu zizkidalako, eta susmoa garbitzeko –misteriyuaren zapiak urratzeko– punttu gurutzekara –solezismoa zilegi bazait– izan zelako.

 

   –Bestela esanda: horrek jatorrizko testua aurkitzera eraman hinduela…

 

   –Eta ez hori solamente. Izan ere, bide horietan aitzina eginez iritsi nauk hona… baina aurreratzen ari nauk, eta liburu originala nola kausitu nuen jakiteko irrikitan egongo haiz, naski.

 

   –Nola ezpa! Esaidak, sanskritozko karala horretaz gogoratu ondoren, nola segitu huen? Sanskritoa ozeano hedatsuegia duk ttantta zehatz baten xerka nabigatzen hasteko, eta guk “India” izenez ezagutzen duguna ere… Jainkoarren! Behin hasiz gero, sekula ez bukatzeko modukoa!

 

   –Jende gutxi konturatzen duk horretaz. Behin “India”-ren idea zertu ostean, zaku berean sartzen ditiztek han diren hamaika hizkuntza, bizimodu, pentsamolde, kultura…Erabaki egin behar nian: zein hizkuntzatan egon zitekeen jatorrizko testua idatzia? Eta, etzekiat, beharbada Hollywoodeko pelikulek lagunduta-edo, Bengala eta bengaliera aukeratu nitian: gogoratuko haiz “Tres lanceros bengalíes” hartaz, eta antzeko beste aunitzez.

 

   –Aukera ona iruditzen zaidak. Bengala aldean suertatu baitziren britainiarren aurkako altxamendurik sonatuenak, erresistentziarik ospetsuena, 1757ko ekainaren 23ko Polashir Juddho edo Polashiko Gatazka, konparazione.

 

   –Bai, eta, gaineraz, literatur tradizio luzeko hizkuntza duk, ugaria eta oparoa. Kontua zuan: sankritozko karala erabiltzen segitzen ote zuten bengalieraz? Eta, hala balitz, zentzu bera mantenduz, hau da, ‘terriblea’, ‘belduragarria’ eta antzekoak?

 

   –Hasieran esan didaanagatik –Bengala aldean ibili haizela eta–, baietz deduzitu behar.

 

   –Bai, karal, করাল, esaten ditek bengalieraz, Atxagak erabiltzen duen berbera, azken batean ‘r’ bikoitzak euskaraz errepresentatzen duen soinurik ez baitago bengalieraz: ‘terrible’, ‘izugarri’ eta antzekoak esan nahi dik, eta baita ‘anker’ eta antzekoak. Geratzen zitzaidan gauza bakarra zuan liburua edo ipuina edo dena delakoa aurkitzea: eta horrexetan ibili nauk Bengala aldean, horren xerka.

 

   –Orain hemen hagoenez, liburua aurkitu huelakoan nagok.

 

   –Ez soilik aurkitu: Atxagarenaren ia izen bera dik: Behi baten memoriak.

 

   –Demontre!

 

   – XIX. mendean Ishwar Chandra Vidyasagar izeneko idazle famatuak izkribatua. Portzierto, Vidyasagar bidaxagar/bidaxagor ahoskatzen duk, eta ezin ukatu euskal kutsu haundia duenik, ez da hala? Hortxe zaukeagu Jean Mixel Bedaxagar kantaria, esate baterako…

 

   –Hori ere ez duk kasualidadea, beharbada…

 

   –Ez duk, ez. Igoal Atxagak lehenbizi irakurri, edo aurrena aditu egin zuen izena, batek zekik, eta politta iruditu zitzaioan egin zezakeen jolasa… Asteasukoa gizon jantzia duk, eta Vidyasagar ez duk bigarren mailako idazlea: oso ezaguna duk Bengalan, eta bere liburuak behin eta berriz argitaratu izan dituk, behiarena barne. Are gehiago, uste diat Atxagarenean dagoen moja xiberutarra (Soeur Pauline Bernardette) aurrekoarekin uztar daitekeela: xiberutarra, Bedaxagar ( < Vidyasagar) bezala, eta Bernardette: Bernardo / Vidyasagar, autorearen mozorroa. Portzierto, ‘vidyasagar’ horrek ‘jakintza-ozeanoa’ esan nahi dik. Jatorrizko liburuan, moja xiberutarraren ordez Bengalako oihanetan barrena ibiltzen ziren jakitun tantriko haietako bat zegok: emakumezko bat, alegia. Behi euskaldunak babesa eta aterpea dik mojarenean, bengalako behiak oihaneko jakitunarenean.

 

   –Ikusten ditiat, bai, uztardurak: Vidyasagar-Bedaxagar-Zuberoa-Bernardette-Bernardo-Vidyasagar…

 

   –Daflipak! Ez da hala? Ba horixe, aurkikuntza horien ildotik, hasieran kontatutako liburu-postuz liburu-postuko ibilaldia egin diat, liburuaren edizio diferenteak bilduz eta zakutoan altxor eginez.

 

   –Aizak, eta, horrez gain (horrez gain!), kontakizun bera al da bietan dagoena?

 

   –Berberaxea. Jakina, Atxagak zertxobait makillatzen dik, plagiatzeko metodoa punttuz-punttu segitzen baitu. Vidyasagarenean, ‘Karal! Karal!’ behiaren ahozkotan jarria zegok, esplikatu bezala, eta euskarazkoan, berriz –ongi dakian bezala–, behiaren belarrietan zegok, nolabait esanda. Jatorrizkoan, britainiarren ankerkeria eta haiekiko izua adierazten duen adierazpena duk, eta plagioan, atzera, behiaren ulertezintasunaren isla fonetikoa-edo. A! Eta ez diat lehen esan, baina karal(a) horrek ‘ezpata’ ere esan nahi dik: imajina itzak britainiar militar txekor-jale haiek ezpata luze bezain diztiratsuz behiak akabatzen eta sutan jartzeko puxkak eginez… Eta ez diat esan, ezta ere, Vidyasagar-ek ‘behi’ esatearren hautatutako eleak, go, ‘lur’ eta ‘ama-lur’ esan nahi duela –aukera zezakean besteren bat, bengalieraz mordoxka bat baitago ‘behi’ esateko–. Bueno, eta beste hamaika ñabardura, izkribatzen ari naizen paperetan zehazten eta esplikatzen ditudanak.

 

   –Hara! Hi, biribilago ezin!

 

   –Nahiko biribil geratzen duk, bai. Jakina, horrek guziak ez ziok meritu zipitzik ere kentzen Atxagak idatzitakoari. Alderantziz,  nik uste diat Atxagak apropos utzitako aztarrenak direla horiek denak: azken batean, literatura jolasa denez, jolaskideak behar ditik: bueno ba, hementxe gaudek hi ta biok, jolasean jolas. Maixu batek zertutako jolasa duk, eta liburuak beste dimentsio bat hartzen dik.

 

   –“Behi ezkutuaren xerka”, kar kar kar!

  

   –Kar kar! 

 

   –Aizak, eta noiz plazaratzeko asmoa daukak deskubritutakoa?

 

   –Ezin esan… Zabaldutako bideek nora eramango nauten peskizan nagok oraindik. Deskubrimendu horren –edo horien– ondorioz eta ondorenean beste harrigarriago batzuk agertu baitira.

 

   –Harrigarriago? Zaila egiten zaidak gauza harrigarriagorik imajinatzea!

 

   –Bai ba. Esan diat lehentxeago horrexegatik heldu naizela honaino…

 

   Eta harrigarriago denaren berri eman zidan, alajinkoa! Ordean, inori kontatuko ez niola agindu nionez –hariaren muttur bat ezaguna da, beste oraindio ez–, Mitxel Usarren Paperen aiduru utziko zaituztet.