SENDABELARRAK

---

Anagallis arvensis
Pasmo-belar loregorria
Bubanik emandako izena: Anagallis arvensis

Beste izen batzuk: amorru-belar, izukeslea, igaberatxa, txori-belarra, izugestes.

Deskribapena

Grekoko izen zaharra da, barre egitea adierazten duen anagelein hitzetik eratorria. Landare honek eragin bizigarria, zirraragarria zuela uste zen. Lakoizketaren ustetan, izukeslea izena beldurra kentzeko balio duelako da. Baliteke halaber, amorruaren kontra erabili delako izatea.
Toxikotasunarekin kontu izan da, gordinik edo prestatuta, hostoak espinaka bezala erabil daitezke, baita entsaladan ere. Kimu berriak ere egositako barazki bezala jan daitezke
Landarea zukututa, bainurako eta garbiketarako xaboia egiten dute Nepalen.
Oso erabilia izan da, eta da, Euskal Herrian sendabelar gisa.
Azaleko gaitz eta zauriak sendatzeko ukenduak egiteko erabiltzen da.
Baita egosi (7 minutu irakin eta ondoren pixka batean utzi) eta infusioarekin sinusitisa bezalako arnasbideetako gaitzak sendatzeko ere. Askotan abereei jaten ematen zaie, barrenak garbitzen laguntzeko.
Landare hau ezagutzeko modurik argiena bere zurtoin karratu formakoei erreparatzea da. Normalean loreak laranja kolorekoak dira.
Zenbait landarek bapateko (eta iraunkorra ez den) eraldaketa baten bidez, lore urdinak ematen dituzte eta Anagallis generoko beste espezie batekin nahas daitezke.

Angelica syvestris
Mendiko aingeru-belarra
Bubanik emandako izena: Angelica slvestris

Deskribapena

Aingeru batek, San Gabrielek, genero honetako landare batekin izurri beltzari aurre egiten erakutsi omen zion jakintsu bati; hortik angelica izena.
Gose garaian elikagai garrantzitsua izan zen, XX. menderarte behintzat.
Hosto, kimu gazte eta zurtoinak entsaladetarako gehigarri aromatiko dira, eta sukaldatuta barazki bezala. Zurtoin, hosto eta haziak gozogintzan erabiltzen dira.
Sustrai eta haziak Benedictine, Vermouth, ginebra, absenta eta Chartreuse bezalako likoreei zapore emateko erabiltzen dira. Angelicarekin egiten ziren lehenengo goxoki berdeak.
Ehotako fruituak buruko parasitoak hiltzeko balio du

Armeria euskadiensis
Itsas krabelina
Bubanik emandako izena: Armeria pubescens?

Deskribapena

Frantsesez krabelin bati ematen zaion armoire izen latinizatua.
Landare honen berezitasun nagusia Euskal Herriko kostaldean bakarrik aurki daitekela da. Hortik euscadiensis izena. J. Donabille eta P. Vivant botanikari frantziarrek deskribatu zuten lehen aldiz Donostiako Urgull mendian, 1976. urtean.
Itsasaldeko silize-labarretan eratzen diren larre naturaletan bakarrik bizi da. Badirudi hori dela Frantziako zein Kantabriako kareharrizko kostaldeetan ez hedatzearen arrazoia. Hain ezaugarri ekologiko bereziak behar dituenez (itsasoaren eragin zuzena eta labar silizeoak), desagertzeko arrisku bizian dauden landareen katalogoetan jasoa dago. Arrisku hau areagotu daiteke bere bizitoki nagusia den Jaizkibelgo itsasaldeko labarretan egin asmo den portu erraldoia burutzen bada.
Lurpeko ipurdi sendoa du, eta horren gainean hosto sorta irteten da. Udaberri-uda hasieran loratzen da lehen aldiz, kolore gorrixka duen lore anitzeko buru trinkoa sortuz. Askotan, udazken hasieran berriz loratzen da.

Arum maculatum
Sugebelarra
Bubanik emandako izena: Arum vulgare

Beste izen batzuk: ilarrondokoa, erre-belarra, suge gerezia, suge artoa, sugerama, sugrama, iaroa,.

Deskribapena

Loraldiaren ondoren ematen dituen baia gorri deigarriak oso pozointsuak dira, batzuei alergia ere eragiten die. Horregatik lotuko da euskaraz hainbeste sugearekin. Hala ere, jangarria da modu jakin batzuetan, fruitua inoiz ez ordea. Sustraietako almidoi kantitateari esker, irina egin daiteke beraiekin. Horretarako hostoak sortu aurretik bildu behar dira sustraiak. Sustrai eta tuberkuloak elikagai bezala erabili izan dira, baina beti ere ondo lehortu edo prestatuta, bestela toxikoa izan bai daiteke. Negu bukaeratik aurrera dauzkan hostoak ere jangarriak dira, ondo eginda.
Ingelesez izen bitxi asko dauka sugebelarrak, haien artean “Lords and Ladies” bezalako izen bitxiak.
Intsektuak lore arren ileetan preso geratzen dira une batez, eta ihes egitea lortzen dutenean polena garraiatzen dute beste landareetako lore emeetara.
Hauts bihurtutako sustraietatik aurpegiko zimurrak kentzeko krema bat egiten da. Sustraietatik ateratzen den almidoiak arropak gogortzeko ere balio du.

Asphodelus albus
Anbulu zuria
Bubanik emandako izena: Asphodelus albus

Beste izen batzuk: anbulu zuria, porrostia, anpulu zuria, kunbulloa, anbuloa, ambolin, zelaikoporrua, txerri-patata, sorgin-porrua, ambala.

Deskribapena

Alkohola ere egiten da, zain lodikotea hartzituz.
Hostoak zerrientzako janari bezala ere erabiltzen dira.

Calystegia sepium
Ezkerte zuria
Bubanik emandako izena:

Beste izen batzuk: birigane zuri, birigain zuri edo lurruntz zuri,ezker-aihen zuri ,aixen aundi, txori mahatsa, lurruntzi, pipila, ezkiluntza.

Deskribapena

Ezkerte zuriaren (Calystegia sepium) eta ezkerte beltzaren (Convolvulus arvensis) euskarazko izenak nahastuta azaltzen dira maiz.
Izena grekoko kalyx, kaliza, eta stêgôn, estalki, hitzetatik dator. Lore honen kaliza ezkutatzen edo estaltzen duen brakteak direla eta. Eta sepiumek hesi esan nahi du.
Loreak gauez itxi eta egunez irekitzen dira.
Beste landareen inguruan kiribiltzen da eta hil arte itotzen ditu. Lekuren batera iritsitakoan oso zaila da kanporatzen, sustrai oso sakonak bai ditu eta lurrazpian geratzen den edozein sustrai zatitatik birsortu daiteke. Horregatik, oso belar txar gogaikarria da lorategi, baratza eta soroetan.
Zurtoin eta sustraiak ondo garbitu eta prestatuta, zapore goxoko jakia da, azukre eta almidoi askokoa. Behazunaren jarioa areagotzen du sustraiak.
Zurtoinak malguak dira eta larrialdiko loturak egiteko balio du, gogorra baina ez oso iraunkorra izanik

Carlina vulgaris
Kardua
Bubanik emandako izena: Calluna vulgaris

Deskribapena

Kardu ugari da gure mendietan. Karezalea da eta berau duen edozein belardi lehor, baso epel, harri tarte edo landu gabeko edozein bazterretan bizi da. Bi urteko landarea da; lehenengoan hostoak eman eta jakiak pilatzen ditu, hurrengo urtean uztailetik iraila artean, giroa lehorra denean, loratzen da. Eztitarako oso egokia izaki, erleek gustuko dute.
Carlina izenaren jatorriari buruzko iritzi ugari dago. Zabalduenaren arabera, Carlomagnori azaldu zitzaion aingeru batek karduaren sustraia erakutsi zion eta honekin Erroma harrapatzeko ahaleginetan ari zen bere armadan hedatzen ari zen gaixotasun bati aurre egin eta sendatu zuen. Izen hau XVI mendean Andrea Cesalpino (Arezzo 1.519-06-06, Erroma 1.613-02-23) botanikari toskanar ezagunak proposatu zuen.
Sendagai gisa izerditzea errazten du eta libragarria da.
Asian tindagaiak egiteko erabili izan da

Cardamine pratensis
Xanpora
Bubanik emandako izena:

Beste izen batzuk: bumika, buminka, burminka.

Deskribapena

Maitagarrientzat sakratua den lorea izaki, etxe barrura ekartzeak zori txarra dakar.
Hosto eta kimu berriak (gordinik zein prestatuta) oso aberatsak dira mineral eta bitaminatan (batez ere C bitamina). Hostoak udaberrian goiz bildu behar dira, eta kopuru txikitan, entsaladetarako gehigarri bikainak dira. Lore eta lore begiek berroaren antzeko zaporea dute. Lore zuri hauek entsaladetarako gehigarri atsegin dira.
Udaberriaren hasieran bildutako hostoekin egindako infusioa asmarentzat erabil daiteke eta baita indigestioari aurre egin eta gosea sortzeko ere.

Clematis vitalba
Aihen zuria
Bubanik emandako izena: Clematis vitalba

Beste izen batzuk: aihena, aihen-belarra, aihenturi, ezkerraihen, aihenezker, aixenezker, burukage, autina, metu, amarauna.

Deskribapena

Latinez duen “vitalba” izenak “vitis” (aihen edo mahatsondo) eta “alba” (zuria) esan nahi du, euskaraz bezalaxe. Zuritasuna luma-itxurako loreek ematen diote.
Gazteleraz eta frantzesez “hierba de pordioseros” eta “herbe aux gueux” ere esaten zaio, garai batean eskaleek beren buruei zauri eeta orbanak eragiteko erabiltzen bai zuten, horrela ingurukoen errukia jasotzeko.
Landare igokaria da, eta beste landareen gainean kiribiltzen da gora egiteko. Hauek hil arte ito ditzakeenez, Deabruarekin eta sorginekin lotu izan da.
Beste leku batzuetan Ama Birgin eta Jaungoikoarekin lotu da, bere loreen zuritasuna dela medio.
Zelanda Berrian espezie inbasorea bihurtu da, bertako landaredian kalte handiak eraginez.
Zortena, zigarroa bailitza, erre izan da.
Aihena bera lokarri gisa erabili da.

Convolvulus arvensis
Ezkerte beltza
Bubanik emandako izena: Convolvulus minor

Beste izen batzuk: ezkerte beltza, ziurda, txildurka, biurda, belarlatz, sapabelarra, kanpantxila-belar, kanpantxilar, pipila, lurruntza, lurruntze txiki,txurrutx, txurrusta-belar, lehuntz, pipalore, amabirgin atorra, birunga, hedetxo, kentidonia, odolbelar, s.

Deskribapena

Britainia Handiko irletan diote lorea biltzen duen emakumearen maitea hil egingo dela; baita, lorea hartzen duenari ekaitza eroriko zaiola.
Barazki eta bizigarri bezala erabiltzen da Turkian. Hostoekin egindako sendagai batek behazunaren jarioa areagotzen du.
Noyeau izeneko likore bati zaporea emateko ere erabiltzen da.
Lehortutako zurtoinak beste landareentzako zurkaitz gisa erabil daitezke, malguak eta gogorrak dira baina ez dute asko irauten.
Egun eguzkitsutan loreek usaina zabaltzen dute.

Cornus sanguinea
Zuhandor gorria
Bubanik emandako izena: Cornus sylvestris

Beste izen batzuk: zuarbidurra, Judas egurra, belzurd

Deskribapena

Zuhandorraren latinezko izena Cornu hitzetik, adarra, dator; adarra bezain gogorra den egurra bai du. Sanguinea, sanguis, odol, hitzetik, honen koloreko azala duelako.
Kondaira kristau batek dioenez, Jesus gurutziltzatu zuten gurutzea zuhandorraz egina zegoen (beharbada horregatik euskarazko beste izena, Judasen egurra). Historioak dio garai haietan zuhandorrak askoz handiago eta gogorragoak zirela, Jerusalem inguruan handienak. Gero Jainkoak, egungo jitea eman zion, adarrak moztuz, gurutzeak egiteko gehiago erabil ez zedin. Loreak ere gurutziltzearen irudi bihurtu zituen, gurutze formako lau brakteekin. Estamina gorriek Jesusen arantzazko koroa adierazten dute eta fruitu gorriek bere odola. Agi danean.
Gizakiontzat usain desatsegina badute ere, loreak oso erakargarriak dira intsektu ugarirentzat.
Azalak sukarrari aurre egiteko balio du eta baita tindagaiak egiteko ere.
Hazietatik, xaboia egiteko eta argiztaketarako erabil daitekeen olio bat egiten da.
Adaska gazteak otargintzarako erabiltzen dira; eta adarretako egurra gogorra denez, tresna txiki, orkoi eta aterkietako heldulekuak egiteko erabiltzen da. Egurra bera erregai bikaina da, eta baita ikatza egiteko ere.

Crataegus sp. (laevigata?)
Elorri zuria
Bubanik emandako izena: Oxyacantha dioscoridis o matthioli

Beste izen batzuk: abilluri, arantzuri, ilurri, illurritze, ainurriatze, arantza, arantzalar, gabilluri, arantzuri, ilurri, illurritze, ainurriatze, arantza, arantzalar, gurrillona, aranzibia.

Deskribapena

Grekoko kratos, indartsu, sendo, hitzetik, datorkio izena. Bere eite arantzatsua eta zur gogorra direla eta. Laevigata hitzak azal leun dotore eta irristakorra duela dio.
Landare honek ondo eusten die haize indartsu eta kutsadurari, baina kresalak kalte handia egin diezaioke. 500 urte arte bizi daiteke eta oso erabilgarria da hesiak egiteko. Mizpira eta udare mentuoin edo txertagai bezala erabiltzen da.
Fruituekin mermelada eta kafearen ordezko bat egin daiteke. Fruituak lehortzen direnean eta irinarekin nahastuta ogia egin daiteke. Hosto berriak entsaladarako gehigarri bezala eta tea egiteko erabil daitezke.
Gaitz askotarako balio duen garrantzi handiko sendabelarra da, baina batez ere bihotzaren inguruko kontuengatik da goraipatua. Herri kulturan aspalditik erabiltzen bazen ere, XIX. mendetik aurrera ikusi zen benetan erabilgarria zela bihotzeko gaitzentzat. Gaur egun, elorriaren loreak 200 sendagai baino gehiagotan aurki daitezke eta azterketa askok erakutsi dute bere erabilgarritasuna. Bihotz erritmoa erregulatzen du, zirkulazioa hobetu eta bihotza bera indartu. Hipotensorea da, kardiotonikoa, estresaren aurkakoa eta lo eragilea.
Ginkgo bilobarekin batera, memoria kaxkarraren aurka erabiltzen da, burmuinerako odol jario indartuz. Azalarekin malaria eta beste sukarren kontrako sendabideak egiten dira.
Egur oso gogorra du. Tresna txikiak eta beren heldulekuak egiteko interes handikoa. Erregai bikaina da. Egur honekin egindako ikatza nahikoa omen da burnia urtzeko, beste ezeren laguntzarik gabe. Beren gogortasuna dela eta arantzak iltze bezala erabili izan dira.

Crocus nudiflorus
Azafraia
Bubanik emandako izena: Crocus pyreneus

Beste izen batzuk: azaparan, hupa, safrana.

Deskribapena

Grekoz azafraia adierazten duen krôkôs hitzetik; hau karkom semitikotik eratorria. Hebraierako karkôm, aramearreko kurkuma eta pertsiera eta arabierako kurkum hitzen tankeran. Landare izen zaharrenetakoa omen da.
Crocus generoak 100 espezie baino gehiago biltzen ditu, asko lorategietan estimatuak loreen kolore aniztasunagatik. Denetan ezagunena azafraia espezia egiteko erabiltzen den Crocus sativa.
Azafraia munduko espezia garestiena da. Berau egiteko lorexakiak (estigma) bildu behar dira, loreak hiru egun eskas irauten du eta 160.000 lore txigortu behar dira kilo bat azafrai lortzeko.
Oso zaharra da bizigarri bezala erabiltzeko ohitura. Mesopotamian, 5000 urte baino gehiago dituzten zeramiketan agertu da idatzita beste zenbait espeziaren artean. Loreak ere margo zaharretan agertu dira Kretako irlan.
Egipton esentzia aromatiko bezala zen erabilia, eta Grezian lo hartzen laguntzeko. Ikerketa berrienek gogo-aldartearen alterazioak, depresio zein antsietatea, jasaten laguntzen duela frogatu dute.
Zapore mingotsa eta usain gozo sarkor eta berezia izateaz gain, kolore hori bizia ematen die jakiei.
Hainbat mito greziarretan azaltzen da. Horietako batek dio Krokos, Hermes jainkoaren maitea zen mutil gaztea hil eta Hermes-ek lore bihurtu zuela betiko bizi zedin.

Dianthus hyssopifolius
Krabelina
Bubanik emandako izena: Diosanthos

Beste izen batzuk: baratx, jiroflei, klabelina, larra-klabelina, mao, mau, rabelina, txanelina, txulufrai, txulufrina, julufrei, txiliprai.

Deskribapena

Grekoko diosanthos zaharretik eratorria, dios, Zeus edo Jove jainkoa eta anthos, lorea. Hau da Dianthus, krabelinaren generoaren izenaren jatorria.
Hyssopifolius, Hyssopus officinalis, isipu-belarraren antzeko hostoak dituelako.
300 espezie baino gehiago da Dianthus generoan. Gainera, badira beste hainbat azpi-espezie eta hibrido ere, asko lorategietarako sortuak. Oso lore ezaguna da, naturan ia edonon aurki daitekelako eta lorazaintzan duen erabilera zabalagatik. Udaberria eta udan loratzen da, nonahi ikusten da, edozein motatako lurra duten baso sare, belaze eta abarretan.
Landare honen erabilera nagusia, lorategietatik at, bere esentziarena da. Usain fin nabarmena du eta milaka urtetan ustiatu izan da esentziatarako. Begietarako ur edo kolirio
sonatua egiten da berarekin, hortik ote dator frantsesezko oeillet , begitxo, izena?
Krabelin hauek beratzen izan dituen ozpinak izurri beltzari aurrea hartzen omen zion.

Erica cinerea
Ainarra purpura
Bubanik emandako izena: Erica tenuifolia

Deskribapena

Txilarren generoan 700 espezie baino gehiago da; 20 cm. garai direnetatik hasi eta Erica arborearen 6-7 metroetarainokoak. %90a Hego Afrikakoa da.
Txilarrak lur azidoak maite ditu. Lehorrak izan edo ur-asetutakoa, beti azidoa.
Lurrak ontzen ditu eta animalia ugariren jakia da.
Suak pasatako lurrei eusten die eta erraz berritzen da.
Andui edo ipurdi lodikote bat lurpean, gogorra oso eta betarik gabea. Erica arborea espeziearen ipurdi hau erretzeko pipak egiteko bereziki estimatua da. Bouloternèren, ekialdeko Piriniotan, XX mendearen lehen erdian jende ugari bizi zen bertan zegoen txilar-pipa lantegiari esker. Korsikan eta Magreben egundo ere egiten dira.
Borden eta txabolen estalkiak eta hormak egiteko erabili izan da.
Zeta sortzeko, harrak txilar adarretan jarri izan dira.
Adarretako zarbekin erratzak egiten dira, txilar-erratzak. Baita abereen azpietarako gaia ere.
Adarrekin txardengoak egiten dira.
Karobi, ogi-labe eta bestelako labeetan bapateko su gar handi eta beroa egiteko aproposa da.
Ikatz bizia egiten du, burdina lantzeko estimatua.
Erleek oso gogoko dute bere lorea eta txilar-ezti berezia egin ohi da.
Mitologian landare magikoa da, eta Erika emakume izena bezala erabiltzen da.
Erica izena, grekoko “ereiken”, hau da, hauskor hitzetik omen dator, adarrak halakoak bait ditu.
Kantauri Itsasoaren inguruan Klima Aldaketak nola eragiten duen jakiteko erabili den neurrietako bat txilarren loraldia da. Azken urte hauetan aurreratzen ari da.

Euphorbia helioscopia
Euphorbia helioscopia
Bubanik emandako izena:

Deskribapena

Esneantzeko izerdia ixuriko du ebaki ezkero. Hortik esnebelarra inondik ere.
Euphorbiazeoen familiari Linneok jarri zion izena, Numidiako Juba erregearen mediku zen Euphorbus greziarraren omenez. Helioscopia, helios (eguzkia) eta skopein (zaindu) latinezko hitzengatik, landare honek egunean zehar eguzkiaren mugimenduari jarraitzen bait dio.
Esne itxurako izerdia toxikoa da eta garatxoak desagertarazteko balio du.
Indian, hazien olioa eta hosto eta zurtoinen dekokzio bat erabiltzen dute heste zizareak kanporatzeko.
Landutako edo utzitako nekazal lurretan aurkitzen da.

Helleborus viridis
Otsababa emea
Bubanik emandako izena: Helleborus viridis

Beste izen batzuk: pika baba, lipu-belarra, lupi-belarra, lupu-belarra, baladrea, mingaizto-belarra.

Deskribapena

Neguaren amaian eta Udaberriaren atarian loratzen da lore handi eta berdez.
Medizinan eta sorginkerietan erabilia izan da.
Oso landare toxikoa da. Horregatik, sendabelar bezala nolanahi erabiltzea ez da gomendagarria nahiz eta badituen zenbait onura.
Arriskutsua den arren, zainen egosketa arkakuso eta zorrien aurka erabiltzen da.
Alexander Handia sendatzeko hartutako landare honen sobredosi batek hil ote zuen diote.
Baratza eta lorategietan, zorri eta antzeko parasitoen aurka erabiltzen da.

Humulus volubilis
Lupula
Bubanik emandako izena: Humulus lupulus

Beste izen batzuk: ezker aihena.

Deskribapena

Clematis vitalba-ri ere horrela esaten zaio batzuetan)

Izena lurreko humus hitzetik eratorria dela uste da. Lupulus otsotik etor liteke, otsoak ardiak bezala landare honek azpian harrapatzen dituen beste landareak akaba bai ditzake.
Landare igokaria da, eta zurtoinean ateratzen zaizkion bilo sendoak erabiltzen ditu heldu eta gora egiteko.
Lore ar eta emeak landare ezberdinetan izaten dira.
Lore emeak jaso eta garagardoa egiteko erabiltzen dira. Batetik,zapore berezia ematen dio, eta bestetik, Gramm bakterien aurka eginez, legamiaren eragina sustatzen du. Maltaren zapore gozoa berdintzen du mingots puntu bat emanez, (nahiz eta prozesuaren eta lupulua ze barietatetakoa den arabera ezberdina den eragin hau.KENDU EGINGO NUKE)
Egositako hostoEK eta kimu berriek zapore berezi eta atsegina dute. Maiatza aurretik jasotako hostoak gordinik jan daitezke entsaladan.
Ilerako tindagai marroia eta aurpegiko azala leuntzeko krema egiten da.
Zurtoinetik kalamuarenaren antzeko zuntzak atera daitezke erropagintzarako.

Hypericum androsaemum
Orkatxa
Bubanik emandako izena: Hypericum bacciforme

Deskribapena

Orkatxa, euskarazko izena, landarearen kiratsa orkatzarenaren tankera duelako dela dio Lakoizketa botanikariak.
Sendabelar ezaguna da, eta makina bat ukenduren osagai da. Gazteleraz “sanalotodo” eta ingelesez “tutsan” (frantsesezko toute saine-tik) ere deitu izan zaio.
Urteko egunik luzeenetan loratzen denez, “San Juan belarra” bezala ere ezaguna da genero honetako beste landare bat, Hypericum perforatum.
I mendeko Dioskorides sendagileak idatzitako “De Materia Medica” bost liburuetako hirugarrenean dioenez, loreak eta fruituak eskuetan marruskatuz gero odolaren tankerako zukua ematen du. Hortik grekoko “Androsemo”, gizakiaren odola, alegia.

Ilex aquifolium
Gorostia
Bubanik emandako izena: Aquifolium spinosum

Beste izen batzuk: korosti, garratz, garratx, garatzaina.

Deskribapena

Ilex artearen izen latinetik omen dator, Quercus ilex. Hostoetan antza handia dute. Aquifolium berriz, acus, arantza, eta folius, hostoa, hitzetatik dator.
Zuhaixka eder hau gaur egun babestua dago, eta debekatuta dago mendian dauden gorostiei adarrak moztea. Zuhaixkak arrak edo emeak dira. Neguan landare emeek ematen dituzten fruitu gorriek egiten dute hain erakargarri, eta hainbat urtez gabonetako apaingarri gisa erabili izanak kalte handia egin dio.
Ebanoa pieza beltzetarako erabiltzen den bezala, historikoki xake fitxa zuriak gorostiarekin egiten ziren. Druida zelten zuhaitzik sakratuena zen eta kristautu aurreko Erroman, Saturno jainkoaren irudia. Kristauentzat Jesusen jaiotzarekin zerikusia du, gorosti baten atzean ezkutatu baitziren Maria eta Jose Egiptora bidean soldaduetatik ihesi. Mariak bedeinkatu egin zuen eta ilezkortasunaren seinaletzat, urte osoan hostoak izatea ahalbidetu zuela diote.
“Hollywood” toponimoak, gure gorostidi edo gorostutzak... bezala, gorosti basoa esan nahi du.
Egosi eta hartzitutako azalarekin txoriak harrapatzeko erabiltzen den kola moduko “liga” egiten da.
Kolesterola jaisten laguntzen du. Hostoak gosea eragiten du, aperitiboa da.
Hostoak lehortuta tearen ordezko bezala erabil daitezke eta txigortutako fruituak kafearen ordezko bezala.
Alsazian, fruitu hartzitu eta destilatuetatik alkohola ateratzen da.
Kantitate handian (25 aletik gora) hilgarria izan daiteke, bihotz, urdail eta nerbio sistemari kalteak eraginda.
Hosto gogor eta arantzadunak dituen arren, zenbait animaliak neguan, elurragatik belarrik ez denean, jan egiten du. Hauen hortzen eran dituen beheko aldeko hostoak ditu arantzatsu, goiko adarretan, haiengandik libre arantzarik gabea

Knautia arvensis
Hatz belarra
Bubanik emandako izena: Knautia arvensis

Beste izen batzuk: atze-belar.

Deskribapena

Hazteria (sarna) eta izurrite beltzak eragindako azaleko zauriak garbitzeko erabilia izan da. Hazteriaren kontrako erabileragatik datorkio euskal izena, hazteri-belar edo hatz-belar.
Dauzkan taninoei esker infusio eran hartuta odola garbitzeko balio du,.
Hostoak barazki plateretan, zopetan eta tortiletarako erabil daitezke, betiere loraldia baino lehen bildutakoak.
Izen zientifikoa Christoph Knaut (1.638-1694) botanikari alemanaren omenez batetik, eta arvensis lurra landutako sailetan hazten denari dagokio.

Lilium pyrenaicum
Zitoria horia
Bubanik emandako izena:

Beste izen batzuk: zitori horia, zitori gorria, melira.

Deskribapena

Grekoko leirion , lirio, hitzaren latinez dagokion hitza da lilium. Pyrenaicum, Pirinioetakoa, alegia.
Badirudi euskarazko izenak bere baitan duela “horia” kolorea. Kolore nagusia horia izaten du gehienetan, nahiz badiren gorrirako joera dutenak ere.
Pirinioetako belardi eta harri tarteetan ugari izaten da udan lore eder hau.
Kiratsa dario loreari, horregatik gazteleraz “lirio fétido” bezala ere ezagutzen da. Lis lorearen eredu, Borbondarren kastaren ikurretako bat da.

Lotus corniculatus
Mendiko usobelarra
Bubanik emandako izena: Mullaghera communis

Deskribapena

Hirusta itxurako landare herrestaria da. Abereentzako bazka ona da, sustratu ezberdinbetara moldatzen iaio eta ganaduak zuzenean bazkatzeko edo ontzeko egokia delako. Britainia Handian hemen baino erabiliagoa da.
Apikulturan ere badu garrantzia, apirilean loratzen denean erle asko hurbiltzen bai da larreetara bere nektarraren bila.
Loreak zianuroa (gai guztiz toxikoa) sortzeko gai dira defentsa mekanismo bezala, bereziki onddoen aurka.
Ameriketako Estatu Batuetako zenbaitetan eta Australian espezie inbaditzailetzat dute.

Lythrum salicaria
Egur-belarra
Bubanik emandako izena: Chabrea vulgaris

Deskribapena

Hostoak egosita jan izan dira, karetan aberatsak dira.
Antibiotiko ona da, batipat tifusaren aurkakoa. Azala garbitzeko sendabelar aproposa da. Bularreko haurren beherakoa sendatzeko bereziki egokia. Sudurreko odol jarioak eteteko, sudur-zuloa belar honekin betetzen da.
Lur eskasetan eta batez ere hezeetan bizi da. Landarea ikusiz gero, ura dagoen seinale.
Lythrum izena, itxuraz, grekoko “lythron” hitzetik datorkio, honek odola esan nahi du, loreen kolorea dela eta, nonbait...
Bere loreak mihi luzea duten intsektuek –tximeletek, erleek...- polinizatzen dituzte.
Landare bakar batek hiru milioi hazi eman ditzake urte bakar batean. Haizeak eta urak zabaltzen dituzte. Inbaditzailea da eta behin asentatuz gero kendu edo galtzen ikaragarri zaila.
Dirudienez, batetik bestera dabiltzan itsasontziak orekatzeko lasta gisa jartzen zen lur eta uretan zabaldu da mundu osoan.

Mentha suaveolens
Menda
Bubanik emandako izena:

Beste izen batzuk: batana, astamenda, astobatana, kukusobelar, mendeza, txortaloa, ardi-belar, erraldo-belar.

Deskribapena

Grekoko minthê hitzetik dator latineko mentha. Egundo erabiltzen den landare izen zaharrenetakoa omen, 4.000 urte behintzat baditu, nonbait. Mitologia grekoan Persefonek landare honetan bihurtu zuen ninfa bat zen.
Egiptoarrek hileta errituetarako erabiltzen zuten. Erromatarrentzat, inteligentzia areagotzeko erabilgarriak ziren eta etxeetako menda usainak abegikortasuna adierazten zuen. Erdi Aroan, ahoko zauri, zakur hozkada eta intsektuen aurka erabiltzen zen eta baita hortzak zuritzeko eta baita esnearen gatzatzea ekiditeko ere.
Arratoi eta saguek ez dute mendaren usaina gogoko, eta horregatik karraskariak hazi biltegietatik urrun mantentzeko erabili izan da.
Genero honetako beste landare guztiak bezala, etxeko sendagai bezala erabiltzen da gaitz askoren aurka.
Hostoekin gelatina bat egiten da eta baita plater askori zapore eman ere, adibidez kus-kusari. Tea egiteko ere erabiltzen da eta baita entsaladak gozatzeko ere. Tomate eta azarekin ondo uztartzen da.
Menda hostoen estraktua eltxoen aurkako lozio bezala erabil daiteke
Menda olioa intsektizida jasangarri edo ekologiko bezala erabiltzen da, erle, liztor, txingurri eta kakalardoen aurka.
Euskal Herriko zenbait lekutan, sorta bat hartu eta logelatako zoko guztiak berarekin pasatzen ziren eta gero ohepean utzi, arkakusoak uxatzeko. Horregatik kukuso-belarra.

Narcissus bulbocodium
Lilipa
Bubanik emandako izena: Narcissus turgidus

Beste izen batzuk: txutxupraka , anbulo gaiztoa, narkiso.

Deskribapena

“Narcissus” Pertsiako hizkuntza zahar batetik dator. Nargesse, begia, zenaren historiari lotua. Greziar mitologian Écho ninfak, Narcissus harroputz handiustearen arbuioarekin etsita, mendekuaren jainkosa Nemesisi erregu bat bidaltzen dio. Narcissus, erreka batean ikusten duen bere islaren aurrean belaunikatzen da. Bere buru-estimu ikaragarriak kateatuta, hantxe geldituko da bere imajinari begira hil arte. Hil zen hartantxe bere odoletik sortu zen nartziso lorea, behera makurtua.
Bulbocoium, grekoko bôlbôs, erraboila, eta kodion, artile, hitzetatik dator.
Europan 40 lilipa espezie inguru dira. Oso lore erabilia da lorategietan, eta moztuta saltzeko, dituen kolore eta formagatik estimatua. Mendi eta basoetan, neguaren amaieran, sasoi berriaren atarian lehenengoetako lorea da, zenbaitetan paisaia harrigarriak sortuz.

Oxalis acetosella
Barrabas belarra
Bubanik emandako izena: Oxys pliniana

Beste izen batzuk: basoetako mingotsa, ahago, ahagorri, andera-belar, andera-garratz, arbi-azal, azanun, basoetako murigatsa, belar garratza, gazi, hiruorri, mongots, irorri mingatz, irorri minkaitz, matxin-belar, matxin garratz, mineta, mineta, mingarratz, mingots, ozpin-belar, pago andereke,pin-belar, txomin-belar.

Deskribapena

Generoa oxys (gogor) eta hals-etik (gatza) eratorria da. Acetosella, acitum, ozpinetik dator, hostoek duten garraztasunagatik.
Hostoek duten formagatik, askotan hirustarekin nahasten da eta horregatik St Patrick eguneko opari da. Gauez eta euria ari duenean, hosto eta loreak uzkurtu egiten dira. Udako egun beroenetan ere, hostoak biltzen ditu, eguzki izpi indartsuenak ekiditearren. Hostoak biltzen hasten denean, ekaitza datorrela iragarriko dio begirale aztiari.
Hostoetatik ateratako zukua, tinta eta herdoil orbanak kentzeko produktuak egiteko erabili izan da industrian. Baita autoen erradiadoreetan desinkrustante bezala, eta beste metal batzuk garbitzeko.
Erdi Aroa arte zopa eta entsaladei zaporea emateko erabiltzen zen, ozpina bailitzan. Hostoetatik edari freskagarri bat atera daiteke, limoizkoaren antzekoa. Lehortzen utzitako erreboilak ere gozoak dira.

Pinguicula grandiflora
Muki-belarra
Bubanik emandako izena: Pinguicula grandiflora

Beste izen batzuk: ametz-belarra, mokobelarra.

Deskribapena

Lore deigarriak emateaz gain, hostoen gainean izaten duen mukiak ematen dio berezitasuna landare honi, baita euskarazko izena ere. Landare haragi-jalea, edo hobe esan intsektu-jalea da. Horretarako du mukosa, lur gainean zabalduta dituen hostoen gainetik igarotzen diren intsektuak mukian itsatsita harrapatu, ondoren hostoak bi ertzetatik erdialdera bildu eta liseritzeko. Bakterizida indartsu bat ere jariatzen du, mukian harrapatutako intsektuak liseri artean usteldu ez daitezen. Bakterizida hau ezaguna izan da, aziendari zauriak sendatzen laguntzeko muki-belarraren hostoak jartzen bai zitzaizkien. Europako iparraldean -Norvegia, Suedia...- hosto hauek esnea gatzatu edo mamitzeko erabiltzen da
Zoko hezeetan eta erreka bazterretan izaten da.

Potentilla erecta
Zazporria
Bubanik emandako izena: Potentilla erecta

Deskribapena

Zazpitan banatutako hostoa du, hortik zazporria izena.
Zain lodikotearekin beherakoa gelditzeko lozio bat egiten da. XVIII mendeko itsasgizonek fede handia zioten.
Potentilla izena, sendagai bezala duen indarragatik datorkio, latineko “potentia”-tik. Lehen Tormentilla deitzen zitzaion, haginetako mina kentzeko ere usu erabiltzen bai zen.
Kosmetikan, kremak, xaboiak, desodoranteak etab. egiteko enplegatzen da.
Premia izanez gero jan ere egin da sustraia.
Sustrai hau bera, larrua gorriz tindatzeko ere erabili izan da.
Lur azidoetan bizi da, eta lur mota hau non denaren adierazle ona da.

Potentilla reptans
Zaingorri bostorria
Bubanik emandako izena: Potentilla reptans

Beste izen batzuk: antzarra-belarra, bostorria, zangorri, zingorri, bostosto.

Deskribapena

Euskal izenek gehienetan badute izana ere, eta kasu honetan argia da. Zazpiorriak (Potentilla erecta) zazpitan banatutako hostoak dituen eran, zaingorri bostorriak bostetan ditu banatuak.
Potentilla hitzaren jatorria, potentia (senda belar bezala duen indarragatik) eta illa (diminutiboa) hitzak dira. Hau da, ezaugarri sendagarri handia lore txikian. Reptans bere lur gainean zabaltzeko joeragatik.
Loreak erdi itxita geratzen dira eguraldi lainotsuarekin eta guztiz itxita gauean. Honela autoernalketa gertatzen da, anterek estigmak ukitzen dituztelako.
Hosto berriak entsaladetarako osagai bezala egokiak dira.
Zimurren aurkako krema askoren osagaietako bat da bostorria.

Primula vulgaris+Primula veris
San Jose lorea
Bubanik emandako izena: Primula suaveolens+ Primula veris

Deskribapena

San Jose lore goiztiarra, udaberri lore goiztiarra, bedats lilia, bitxileta, ostaiska, ostorika, pitxilindra, udaberri lorea,

Latinezko primus izenak udaberriko lehenengoa adierazten du, udaberrian lehen loratzen dena alegia.
Mitologian, Bertha jainkosak umeak bere jauregi magikora erakartzen zituen San Jose lore ederrak erakutsiz.
Erabilera zabala du sukaldaritzan. Hosto berriak, gordinik edo prestatuta jan daitezke, baita zopen gehigarri bezala ere. Uki latza izanagatik zapore arina du. Loreak entsaladetarako gehigarri bezala erabiltzeko egokiak dira eta baita barazki bezala ere. Ireki berritan jasotako loreak, ura eta azukretan hartzituta ardo goxo bat egiten da. Hosto zein loreekin sirope eta teak egin litezke.
Haziekin olioa egiten da. Olio hau oso erabilia da sukaldaritzan. Gainera, ezaugarri terapeutiko asko ditu, zenbait azido graso eta omega 6 famatua dituelako. Primula olioa lagungarria da bihotzeko gaixotasunak ekiditeko, defentsak indartzeko eta emakumeetan hilekoa erregulatzeko edo menopausian laguntzeko, besteren artean.

Smilax aspera
Endalaharra
Bubanik emandako izena: Smilax aspera

Deskribapena

Basoetako sastraketan landare igokaria da. Arantza ederrez heltzen die aldameneko landareei. Landare arrak eta emeak bereiziak dira. Udazkenean emea nabarmena da, hostajea soildu eta fruitu gorri distiratsuz osatutako mordo zintzilikarioak erakusten bai ditu.
Udaberriko puntta berriak zainzurien gisara jaten dira.
Bere sustraiekin egiten da zarzaparrilla deituriko edaria. Espainian du jatorria eta, dirudienez Coca-cola edariaren sorburu izan eta oraindik ere osagai du. XIX mendean freskagarri ezagunenetakoa izan zen.
Sifilia eta gaitz ugariren aurka erabili izan da.
Saponinak ditu, xaboiaren lana egiten dute eta era berean toxikoak dira. Dirudienez, osagai honek onddoen erasoetatik babesten du landarea.
Zarzaparrilla izena, sasia adierazten duen “saras” arabeak eta igokaria esan nahi duen “parrilla”-k osatzen dute.

Tamarix sp
Milazka frantsesa
Bubanik emandako izena:

Deskribapena

Ura maite du eta gatzak kalterik eragiten ez dionez itsasertzean eta errioetan bizi da. Bertan ez badu ere, ura bilatzen iaioak diren sustraiak luzeak hondoratzen ditu.
Lur sakonetako gatza uretan nahasita hartu eta hostoetan pilatzen du. Hostoak lurrera erortzean gatzak aldameneko landareak kaltetu eta konpetentzia kentzen du. Gaitasun hau baliatuz, lur gaziak garbitzeko eta beste landare gutxi bizi daitezkeen sailak landatzeko erabiltzen da.
Haziak zabaltzen ditu, baina sustraietatik ematen dituen altsumak sortuz eta lurra ikuitzen duten adarrak itsatsiz ere ugaltzen da.
Suteetara ongi egokituta daude eta erretako sailetan erraz berritzen da.
Era berean, bere egurra sutarako eta zurgintzarako ona da.
Hostaje berezia eta loraldi deigarria dituenez, lorategi eta parkeetan erruz erabiltzen da.

Taraxacum officinale
Txikori-belarra
Bubanik emandako izena:

Beste izen batzuk: aitañi-lili, galkidea, gardanbera, lumabelar, txuntxumela.

Deskribapena

Pertsieratik arabierara pasa eta jasoa, belar garratza adierazten duten talkh chakok hitzetatik. Aipatzen da, baita ere grekoen taraxos, gaitza, eta akon, sendagai, hitzetatik ote datorren.
Landarea Santa Brigidaren zeinua da. Esne itxurako izerdiak, garatxak kentzeko balio du eta esaten dutenez txekor eta arkumeak elikatzeko egokia da.
Oso erabilpen zabala du sukaldaritzan eta A, B1, B2, B3, C eta E bitaminen iturri ona da. Espinakek baino burdin eta kaltzio gehiago du.
Hostoak gordinik edo prestatuta jan daitezke. Normalki entsaladan jan izan dira, nahiz eta pixka bat mingotsak izan (neguan gutxiago). Argirik gabe hazten utzi ezkero ez dira hain mingotsak baina ez dute mineral eta bitamina kopuru bera.
Ireki gabeko loreak entsaladan, txigorrak (buñuelos) egiteko eta ozpinetan gordez gero kapar (alcaparra) bezala erabil daitezke.
Zenbait lekutan ardo eta garagardoa egiten da berarekin.
Sustraiekin egindako kafeak (kafeina gabea!) edo hostoekin egindako teak gibeleko gaitzak sendatzeko balio du.
Ligulekin egindako ur destilatuak azala argitzeko eta bereziki zimurrak kentzeko balio du.
Diuretiko bezala oso garrantzitsua da; duen potasio gatz kopuruagatik beste diuretikoekin galtzen diren gatz hauek ordezkatzen bai ditu.
Landare honen loreak konpostaketa azkartzeko erabiltzen den hauts baten osagai dira.
Orain gutxi, erregai konpainia bat bere lantegiak prestatzen ari da txikori-belarrarekin bioetanol moduko bat egiteko.
Landare honek etileno gasa askatuz inguruko landareen garapena eragozten du, baita haien fruituen umotze goiztiarregia.
Metro beteko sakonera arte zabal ditzake sustraiak, eta ondorioz lur sakoneko elikagaiak bereganatu.
Suteen osteko kolonizatzaile bikaina da, lurrean egoten den hazi kopuru handiagatik. Hazi hauek 9 urte arte egon daitezke lo zorroan garatu arte.