JENDARTE HIRIGIRODUNAK ETA ERRITOKIZUNAREN IKERKETA. KOBIE (Serie Antropología Cultural). Bilbao Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia N.º VI, 1992/93. Kepa Fdez. de Larrinoa.
Kepa Fdez. de Larrinoa.
JENDARTE HIRIGIRODUNAK ETA ERRITOKIZUNAREN IKERKETA.
SARRERA
Jaigiroko jokaerei buruzko gogoeta antropologiko zenbait nahi ditut paperera ekarri lerro hauetan zehar. Halako xedeari eusteko, Alessandro Falassi (2) pentsalari italiarraren idazlan laburtzaile batetik abiatuko naiz. Aztelari honi jarrai, bestagiroko jokaera batzu bereiz ditzakegu, antropologiaren mundura etorrita gero. Lehenbiziko mozte metodologikoak hiru esparru ohartaraziko lizkigu: alde batetik, Durkheim-en arauera, "sakratu" eta "sekularraren" arteko banaketa genuke; beste alde batetik, "kokapenera" gentozke, hau da, hiritar edo baserritar giroduna denez eztabaidara (3) hurbilduko ginateke; eta hirugarrenez, ahalmen eta aginte politikoaren, egitura ekonomikoaren, eta portaera sozialen balorazioaren inguruan dabialtzan arazo zabalagoak genituzke.
Behin baino gehiagotan esanda dagoen bezala, bestagiroko jokakizunak antropologiatik endelegatzeko, eguneroko portaerak ezagutzea premiazko dugu. Honetaz, egunerokotasuna-ren eta ospakizun beregisakoaren arteko "aldeak" ikasgai dira, aldeok lau modutan errepresenta ditzakegularik: "iraulketa", "indarketa" edo "areagoketa", "trangresio" edo "iraganketa" eta "abstentzio" edo "gabeketa". Alde hauen errepresentazio estetiko-morfologikoak kontutan harturik, besteetako eta jaietako portaerei erritualtasun-kutsu nabaria dariela diosku Falassik, eta erritualtasunaren ezaugarrian oinarrituz, sailkapen orokor bat degigu: garbiketa-erritoak, pasarritoak, iraulketa-erritoak, erakus-erritoak, kontsumo-erritoak, drama erritualak, truke-erritualak, eta lehiaketa-erritoak.
Jokaera bestagirodun bat ez da norrnalean bomu edo marko erritual bat-beraren barman agitzen, baizik eta batean baino gehiagotan sartzen da usu. Txosten honen helmuga halaxe dela erakustea dudanez, Euskal Herritik kanpoko idazlan teoriko eta etnografiko batzuren berri agertuko dut.
ERRITOKIZUNAK "GURE" GIZARTEETAN
Erritokizunean zehar aurkezten ditugun -edota aurkezten zaizkigun-jende jokaerak prozesu dialektikotzat jo ditu az-ken urteotako antropologiak. Halako erritualaren eta sinbolo-aren lekukotasunari buruzko ikerketa ez dugu ikusten "geure-ak" ez bezalako gizon-emazte taldeetan bakarrik, baizik eta "modemoki" instituzionalizaturiko gizarteetan ere bai. Hau dela eta, Barbara Kimschenblatt-Gimblet-ek (1983), esate baterako, gogoeta lodi eta aberatsak ekarri dizkigu, ar-gudio modura ohartarazi guran ezen bizimodu hiritarretan erritokizunak edo "folklore" (edo bestela esanda, "hiri jakin-tza") etengabe ekoizten dabialtzala bertako bizizaleak euren egunerokotasunean. Ederto darakuskigu emazte antropologo beronek zelako esperientziak bilatzen dituzten hiri handietako populaizoek beren bizi-medium horietatik mugitzean, baita (2) Ikus Alessandro Falassiren Time out ofTime (1987). (3) Eta geure erabakiaren zergatia garatu behar genuke. ere nola hiriari buruzko irudi asko eta ezberdinak eraiki ahal diren. Erritoen ikerketa dela eta, beraz, "hiritar" ez diren jende multzoetan soilik eginahalak egingo bagenitu, oso miaketa murriztua genekike. Erritokizunaren eragina bizimodu modemoen ibileran az-tertzean, D. Emery-k (1985) Clash punk musika-taldeaz ida-tzia, ezbairik gabe, ohartzekoa da. Soinu-talde hau bilakaera sozio-ekonomiko jakin batean kokatuta agertarazten digu Emery-k, eta modu horretara aurkezturik, kontrako balio so-zio-kulturalak ordezkatzen dituen sinbolo bezala ikusi ahal dugu musikari hauen kanta eta soinugintza. Orduan, gizarte "primitiboetan" ezik, itzela da poesiaren eta musikaren ga-rrantzia jendarte "modemoetan". Anitz kasutan, europear eta iparramerikar ez diren gizon-emaztegoetako erlijioari lotua garatu da soinu erritualaren ikasketa. Aipatu ditudan "sartaldeko" gizarte hauetan, beste-la, aspaldi honetan bederen, politikari erantsia dakusagu sin-bolismo erritualaren erabilera, sarri ordenu hegemonikoaren kontran ari den politika-tankeran ere. Caribe uharteetako Calypso kantu eta soinuaren inguruko gertakizunak hango politika-kanpainetan eta hauteskundeetan ikaragarri eraginko-rrak dira, Frank Manning-en (1974) saioak dioskunez. Hirietako espazio fisikoaren erabileraz eta kantagintzaz gain, hirietako bizimodu instituzionalizatuan ematen diren to-paketa sozialetan ere erritokizunak ditugu: hau da, sinboloak, portabide eta jokaera sinbolikoak. Besteak beste, eskolako heziketa forrnala etsenplu paregabetzat jo behar dugu, batez ere McLaren-en (1986) eta Paul Willis-en (1977) ikerlanak kontutan hartuz gero. Hirietan eta hiri antolabideetan, orduan, sinboloak aurki-tzen ditugu, sinboloen funtsa, bestalde, hartu-eman sozialetan "komunikatu", "zentzu" egitea delarik. Hala eta guztiz ere, esandako ezaugarri hori ez da bizimodu "urbano", "modemo-en" prozesu eta portaera erritualei dagokien ezaugarri baka-rra. Honetaz, ekintza sinbolikoaren testuinguruaz dihardugu-nean, zenbait kontsidero behar ditugu gogoan euki. Hasteko, sinboloez ari garenez gero, eta sinboloaren inda-rra anbigoatasunean datzanez gero, eta Victor Tumer-en an-tropologiari jarraituz jokaera erritualetan "egitura sozialaren" eta "egitura sozialaren kontrakoaren" (4) arteko harremanak dialektiko, nahas-mahas eta ugariak direla onartuz gero, (ezaugarri berauen ondorioz) ekintza sinbolikoak gainazal ez-berdinetan ager daitezke jendaurrera. Beste alde batetik begiratuta, erritokizunak eta erritualiza-zio sinbolikoak "gizarte" sustrai-paradigmetan" edota "sa-konki erroturiko kultur eremuetan", "giltza-sinboloen" edo "maisu-ikurren" bidez gorpuzten direnez, "kode kulturalen" erakarle edo erakusle lez pertzibitu ahal ditugu (5). Gauzak honela ikusita, elkarrekintza erritualetan zehar tankeraturiko eta aurreraturiko kode kultural direlakoak "errealitatearen de-finizio hegemonikoak" direla baiezta daiteke. Erritoek errealiatateari buruzko forrnulazio nagusiak bada-kartzate ere, hau da, gizarte eta kultur kode sinboliko hege-(4) lkus V. Turner 1969. (5) Ikus Sherry Ortner 1973.
JENDARTE HIRIGIRODUNAK ETA ERRITOKIZUNAREN IKERKETA
(Jaigiroko Jokaera Sozio-Kulturalen Ikerketez Ohar Teoriko Batzu) 31 moniko edo indartsuenak agertarazten badizkigute ere, interpretazio-sistima batean baino gehiagotan (eta elkarrrekiko komunikazioan eta erlazioan) ibiltzea dugu ekintza sinbolikoaren ezaugarri pisudunetako bat. Gizarte giltza-sinboloen inguruan jokaera kultur-erritozkoek lanari ekiten diotenean, beraz, sistirna nagusiagoak eta bazterreratuagoak antzematen ditugu. Ildo honetatik abiaturik, ondorioz, zera azaltzen zaigu por-taera erritualetan: kode hegemoniko bat (edota batzu) beste kode edo ulerpen-sistima bati (edota batzuri) nagusitu ohi zaio (edota zaizkie). Inposaketara joera hau, bestalde, agitzen delarik, ordenu sozialaren "jatortasuna", "benetakotasuna", "derrigortasuna", eta darraikionez, "legitimazioa" plazaratzen da. Kasu honetan, "egituraren erritualak", edo bestela esanda, eremu ofizialen "benetasunaren erritualak" ditugu. Alderan-tzizkoa ere jazotzen da, noiz eta egituraren jarrerari buru egi-ten dioten kode sinbolikoak publikoki agertarazten direnean. Antropologian, normalean, azkenok ~alegia, ordenu sozial nagusiaren egiturari kontra diharduten erritokizunok-"erre-sistentziazko erritual" -tzat jotzen dira. Dela gizarte ofizialaren jatortasuna adierazteko, dela beste-lako ikuskera sozialak indartzeko, gizarte giltza-sinbolo edo kultur maisu-ikurren "erabilera bereziak" funtsezkoak dira. Aurrerago joanez gero, eta portaera erritual publikoak dire-la medio, sinboloen erabileran mezu eta zentzu inposaketa zuzenak ezartzera jotzen dela suertatzean, kode kulturalen ar-teko, eta errealitatearen adierazpen-sistima diferenteen arteko komunikazioa ezezten da: zero bihurtzen da, alegia. Erritoki-zunean zehar kode kultural batek besteak alboan uztean, kode kultural hura "medium" izan baino -hau da, mezuen igorbide edo helbide gisa ihardun baino-"helmuga" dugu. Beste hitzetan, mezua baino, inportanteena kode edo sisti-ma bera da. Hala gertatzean, sinboloa indize bihurtarazten zaigu. Ondorioz, ekintza sinbolikoetan, esangura anbiguokoe-tan edo anitz-botzekoetan murgildu ezik, ekintza indekzikoe-tan, erranahi zuzeneko direnetan, sartzen gara, eta azken ekintza eta mezuotan barneratuz gero, kodea eta komunika-zioa bata bestearen errepika, ispila bezalakatzen dira: hots, tautologiko bihurtzen dira, zeren eta, esanahia literala izate-an, signifikantza sinbolikoa deusezten da. Orduan, holakorik gertatzean, hau da, kode kulturala mezu bihurtzean, kode delakoak bere burua besterik ez du komuni-katzen, ordezkatzen. Anbiguotasunaren ezagaurria hilik, sor-kuntza kulturalerako gaitasuna ere hilik suertatzen da. Bai egitura politiko, ekonomiko eta sozialaren legitimazio-erritoetan, eta bai egitura honen aurkako erresistentzia-errito-etan ere, kode kulturalak arestiko bazterra jo du. Faszimoek eta diktadura militareek legitimazioaren jokaera erritual in-dekziko, literal, sintagmatikoak dakartzate. Askatasun politi-koei heltzeko asmoz ekintza erritual zuzenak bakarrikjendau-rreratzen direnean, orduan ere jokaera erritual indekziko, lite-ral eta sintagmatioak aurkitzen ditugu, sinbologintzaren ibil-bide metaforikoak eta paradigmatikoak (beraz, errealitate be-rrien kreatzaileak) bahituta gelditzen bait dira. Erresistentziaren erritokizunak egitura inposatzaile bati au-rre, buru egiteko xedearekin jokatzen dira, V. Turner-en an-tropologian "lirninalitatea" eta "comunitas" deritzen egoerak gorpuzten direlarik. Ikusmolde teoriko honi jarrai, benetako-tasunaren (egituraren legitimazioaren) erritokizunetan bertan erabiltzen diren sinboloek beren balio metaforiko eta paradig-matikoa galtzen dutenean, indekziko eta pisudun bilakatzean, kode kulturalaren eta mezuaren idarkeriaren eraginez sinbo-loa zeinu itzultzen da. · Kode kulturalaren, eta bertan zehar dabilen mezuaren, idarkeriaorri erantzunak modu askotakoak izan daitezke. V. Tumer-en eta haren jarraitzaileen jarrera kontutan hartuz ge-ro, erantzun subertsibo bat asmatzeko, hau da, egoera berri hatera heltzeko, zera lortu behar da: zeinua berriz sinbolo bi-laka dadila. Erantzun zuzenek -alegia, sintagmatikoek, litera-lek, indekzikoek-ez digute kode kulturalaren egonkortasuna-ren indarkeriatik irteten uzten. Zeinu batí kontra-ipintako erantzun zuzena beste zeinu bat baino ez denez, egituraren pi-sua eta gogortasuna gehiago tinkatzen dira, zeren salatu nahi den harreman sozialen kalitate edo nolakotasuna, aldarazi be-harrean, errepikatzen bait da. Erantzunak -edo bestela esanda, erresistentziazko portaerak-egiatan subertsibo izan daitezen, harreman sozialetarako bornuak berdefini-tu behar dira bestelako koordenadak asmatuta. Hona hemen, beraz, erresistentziazko erritokizunen ezau-garri subertsiboa zertan datzan: sinboloak manipulatzen di-tuzte, kode kulturalak anitz direla aldarrikatzeko, eta benetan hala dela agertarazteko, noiz eta bat bakarrik ez dagoela non-baitetik finkatu nahi denean. Ikerlan asko landu dira antropologia sinbolikoaren suerte honen oinarri eta ibilbideen arauera, zerrenda amaiezina du-gularik. Frank Manning zenaren azterketa bat honatuz nahi nuke azaldu ibilera akademiko honen berri, idazle honek oso adibide baliagarria eskeintzen digulakoan nagoela. Dakusagun.
JAIGIROA ETA MUNDU ALTERNATIBOAK
Black Clubs in Bermuda (Manning 1974) liburua begista-tuz abian naiz. Ilerlan honetan, Bermuda-ka langilego larru-beltzaren "club" edo elkarteak aztertzen dira, zeinek jitea he-donistiko eta ethosa alaitsu eta bestazale dituzten. Uharteko larrubeltzen beste biltze-ereduen aldean, ohargarri da izugarri kontrastatzen direla "club" elkarte moeta hauek. Lehendabizi, "lodge" -ekin konparatzen di tu liburuaren egileak clubak, eta ondoren, eliz-elkarteekin. Lodge-ek kideen arteko lagungo estua azpimarrratu, eta jokaera erritual oso formalizatuak -al-kohola ametitzen ez delarik-agertzen dituzten artean, "club beltzek" jaia, kirola, gaua eta nolabaiteko lasaitasuna erakus-ten dituzte. Elizaren inguruko biltokiak eta eginbideak direla eta, etika protestantea da nagusi, portabide "zuzenak", eta lanean se-rioski ihardun beharra goraturik; club beltzetan, alderantziz, "jaigiro" besterik ez dago: alegia, kirol-jokoak, lehiaketak, kanpoko picnic-ak, bestak, dantzaldiak eta musikakizunak frango dira clubaren munduan. F. Manning-en hitzetan: Clubaren entretenimendu, ospakizun eta kirolen kate etengabeak elkarte-kideari pentsarazi dio ezen haren bizitza berebil jaigiroduna dela, non lanbeha-rra eta jai modura definitzen ez diren gainontzeko ariketak "tarte" bat besterik ez diren (Manning 1974: 71).
Elizkoien eta clubzaleen arteko aldeari dagokiola, aurrera-goko bereizketa bat egin beharra dago: gizonezkoengandik eta emakumezkoengandik itxaroten diren portamoldeena, hots. Oro har esanda, F. Manning-ek ondoko ezberdintasuna aurkitzen du Bermuda-ka larrubeltz jendearen elkartze tanke-rak analizatuta gero: "jan-edan urritasuna eta zuhurtasuna" ("frugality and temperance") bateko, eta "kontzumismoa eta hedonismoa" ("consumption and hedonism") besteko (Ibidem 34.orr.). "Gizarte bereizgo eta bazterketaren aurrean larru-beltz bermudarrek sorturiko mundu-erantzun gisa" (Ibidem, 34.orr.) aurkezten digu cluba azterlariak ikerketa osoan zehar. Hau da, cluben bitartez, larrubeltz jendeak "jaigirodun ide-ologia" bat landu dute, zeinak: (1) aldentzen bait du clubera joaleak nahiz elizatik nahiz beltzen alderdi politikotik; (2) ematen bait dio larrubeltz jendearen komuniatateari "taldea-ren ezagutza edo kontzientzia", "zurien" kontrako lehiaketan ari den "taldearena" hain zuzen ere; eta (3) "abiatzen bait ditu aldaketa sozialerako indar ahaltsuak" (Ibidem 138.orr.). Bermuda-ka ezaugarri ekonomiko, politiko, sozial eta poli-tikoen deskripzioak sostengatzen du Frank Manning-en argu-dioa. Hau dela eta, nagusiki bost talde etniko daudela esaten digu: jendezuri bermudiarra, bermudiar jendebeltza, portugal-darrak, "West Indians" edo mendebaldetar indiarrak, eta "herbesteratuak" deritzenak; eta denen artean "gizarte eta kultura baterakoi bat eratu beharrean, nahas-mahas handia tankeratzen dute taldeok" (lbidem 15.orr.). Jendebeltzak, populazioaren bostetik hirua egitez, gehien-goa osaturik ere, agintzeko ahalbiderik bat ere ez du bere gain. Beste herritan jazo den bezalaxe, "botere kontrolatzai-lea, ordenu soziala sendotzen duena, jendezuriaren gutxien-goaren eskutan egotea da Bermuda-ka historian karakteristi-keta ikaragarri bat" (Ibidem 15.orr.). Berau hiru mende kolo-nialismo britaniarrraren oinorde zuzena da. Hala, senide aristokratiko larruzuridun batzuk, Bermuda-ko lehen maizterren ondokoak direnek, nahiz ekonomia nahiz gobernamendua gainartu izan dituzte, orduan gero, denboran zehar bitarteko eta estrategia ezberdinez baliatzean. Honetaz, hasiera batean nekazaritzan oinan;itzen zen ekonomia; turis-moan oraingoan. Politikan ere ganbioak suertatu izan dira, pentsatu besterik ez dugu behar egungo sistima parlamenta-rioa ez dela oso aspaldikoa ... 1960. urteetako hamarkadan es-treinatu zen sufragio unibertsala eta! Egitura kolonialak, beste alde batetik begiratuta, "patroi-tza" edo "jagolego" antzekoren bat errotzea eta ihardueraren ihardueraz haren instituzionalizio soziala ekarri zituen. Ho-nek esan gura du ezen normalean pertsona larrubelztuna nola edo hala familia larruziridun bati lotzen zaiola, mesede handi bat bitarte, eta hala suertatzean, zorretan geratzen. Ondoren-goz, dela menpetasun ekonomikoak eta dela arrazazkoak legi-timatzera jotzen dute iraunkorki. Egitura eta praktika politikoak 1960. urteetako hamarka-dan aldatu arren (besteak beste, alderdi politikoak, bozketak, langile-sindikatuak, eta arrazen arteko berdintasun ofiziala, dekretuzkoa etorri ziren), ikerketaren egileak dio: "patroitza-ren praktikak jarraiki du, oraingoan burokrazia zibilean eta negozioetan instituzionalizatuta bait dabil; ez lehen bezainbat ikusgarri eta harrapalari, oligarka on haien esker gizabanako-ka kausitzen zena" (Ibidem 116.orr). Sinbologintzatik datorkiolarik, esan beharra dago ikur, zei-nu eta irudi erregetiarren bidez lotuago duela kolonialismoak berak ezarritako menpetasun-egitura. F. Manning-en hitzetan: "sinbolo erregedunek sistima koloniala legeztatzeko eta luza-tzeko lanegin dute" (Ibidem 18.orr). Beraz eta laburtu nahian, familia aristokratiko bermudiarrek errege-sinboloak erabiltze-ak, eta iruditza britaniarra bizitza zibilean eta hezkuntzaren sarean manipulatzeak, farnilar zein metropolitar boterea eta beronekiko dependentzia uztartu dituzte. Hasieran ezarri bezala, jende larrubelztunen clubak, azter-lariari jarrai, arestiantxe zirriborratu berri dugun giro zuridun zapalkorrari buru egiteko, alternatiba edo arrrapostu gisa, jaio eta hazi dira. Zentzu honetan, Frank Manning-ek ekintzaren hiru esparru ezberdin -hiruok ez elkarretik aldendurikoak, or-dea-detektatzen ditu Bermuda-ka zuriek errotu duten bizi-moldean: soziala, ekonomikoa eta politikoa. Martxan jarri ze-nez geroztik, club deritzan elkarte honek zera egin du da-gokion jende-komunitatean: ekintzaren hiru arlo haiek "bir-definitu", "bir-formulatu", "arra-bideratu" di tu, ikuspegi edo mundubisio beltz bat hartuta. Clubera joaleen ikusmira berria, bizi-paradigma ordeko hau bi jarrera kontra-hegemonikok abiatu dute, F. Manning-ek dioskunez: "ekintza jokodunak" ("ludie accion") eta "ideologia jokalariak". Bata eguneroko ariketa fisikoan eta bestea eguneroko balare eta ideien munduan "aurka-dabiltzanak". Honetaz, alde batetik, espazio bisitagarri eta bizigarri bat, eta beste alde batetik, ekonomiaren, politikaren eta gizartearen egunerokotasuna errepresentatzeko metafora zorrotza hornitu du Bermuda-ka black clubak.
IRAULKETA SINBOLIKOAZ
Atal honetan zehar agertzen ditudan gogoetak aurretik egindako lan antropologikotik dira abian. Halaber, lerrootara ekarritako liburuetariko eta entseiu-laburretariko batzuk datu etnografikoez eta informazio deskriptiboaz gehiago dihardu-te, teoriaz edo pentsamentu abstraktuez baino, bestetzuk alde-rantziz, ezaugarri teorikoak, ezi-ez datutegiak osatzeaz. An-tropologiak oro har, haatik, bi aldeak elkar-ondoratu ohi ditu: hau da, datu enpirikoa eta teoria. Ostera errepika dezagun: in-terpretapena, adierazpena eta ulerpena, bateko; eta kontakizu-na, deskribapena eta sailkapena, besteko. Konbinaketa hau berau azpimarratzeko, aipu frango astindu izan dira literatura antropologikoan, eta haietakorik azaldu nahian, Edward Bru-ner-en eritzia parafraseiatu gura nuke hemen. Text, Play and Story liburuan argitaraturiko "Opening up of Anthropology" artikuluan dioskunez, nahizta teoriari erantsi, normalean an-tropologook ez deutsogu teoria "hutsari", zeren gure helmu-gak bait dira interpretapen-arloak, adierazpen-bornuak, edota gizarte bizimoduei buruzko ulermodeak. Hau dela eta, segi-dan mintzagai dakartzadan artikuluek eta liburu-saioek badu-te jarrera teoriko jakinik erakusten, era berean bideratze ze-hatzak proposatzen dituztelarik, eta xedetzat zera dute aman-komunean: iraulketa sinbolikoak direla medio, narratiben eta agertarapen kuturalen zentzuak, esangurak eta nora-bideak arakatzea. Orraitio, "pikareska" jenero literarioaren narrazio edo konta-bideak (B. Babcock 1978), St. Vicent eta La Have uhartee-tako ihauteriak eta mozorro-janzketa (R. Abrahams eta R. Brauman 1978), Los Angeles-eko monstraka edo ibilaldi ko-difikatua (B. Myerhoff eta S. Mongulla 1989), Asturias alde-an kanoen jaialdia (J. Femandez 1984), eta Indonesia-ka Ba-li-ko wayang eta topeng antzezpen-jeneroak (J. Boon 1984), (arestiko etsemplu guzti hauek, banan-banan eta denak elka-rrekin kontsidertuta) iraulketa sinbolikoen ezaugarri nabarie-nak dakarzkigulako nahi nituzte ohartu, nahizta laburki eta azalgainetik. Beraz, artikuluon edukiari atxekiz, antropologiaren bi es-parruri helduko natzaie. Alde batetik, erritokizun edo portaera iraulketa-sinbolikodunak dirateke berbagai. Eta beste alde ba-tetik, direlako entseiu-laburretan, bai teoriagintza eta bai etnografiagintza nahasten dira elkarrekin.
IRAULKETA SINBOLIKOARI BURUZKO IDEIA OINARRIZKO ZENBAIT
Lehendabizi, esan beharrean gaude iraulketa sinbolikoak jokaera erritualtzat -edo antzeko gizarte jarreratzat-jotzen dituela antropologiak. Bigarrenez, erritualaren eta erritual be-zalakoaren artea zertan datzan eta dakartzan ondorioak nola-koak diren argitu behar ditugu. Víctor Tumer-en antropolo-giaren bidetik abiatuz gero, aukerak klar ditugu, idazle honek honako bereiketa proposatu digu eta: alde batetik nekazal, artzain eta teknologia xumedun jendarteak; bestetik, hiritar giroko edo hiriak eragindako gizon-emazteen elkarte sozio-ekonomiko-kulturalak. Turner-i jarrai, lehen aipatu ditugun gizarteetako bizimo-duan dira nagusi erritokizunak; berriz, bigarren aldian ezarri ditugunetan performance da jendeaurreko bizitza kulturalaren ezaugarri berezkoen. Baserritar giroak eta hiritar giroak alde batetik, eta erritoak eta perforrnantzak beste alde batetik. Bi ekonomi-antolabide, bi gizarte bizimodu, eta bi eginbide kultural. Hala ere, kultur sorrnenaren logikaren eta aldaketa sozialaren azken funtsari begirajarriz gero, berdintsuak ditugula diosku Tumer-ek. Da-kusagun. Turner-en eskema honelaxe da: gizartean eta kulturan badaude egitura/egitura-aurkako hartu-eman prozesuz-koak. Eta eransten dio: tirabira hauek gehien nabarmentzen diren une eta guneak begibistako ekoizpen kulturalenak dira. Aldaketa sozialaren nozioa kontutan hartuta -bai haren bizi-tza osoan zehar gizabanako bakoitzaren estatusena eta bai sis-tima sozio-kultural batena-liminal izeneko produkzio kultu-ralak liminoid izenekoetatik bereiztu behar dira. Hau dela eta, egoera liminalak erlijioak edo gidaturiko erritoetan barrena suertatzen dira, partaidetzak gizon-emazte-go osoa edo haboroxena jo, eta denetzat edo gehienentzat de-rrigorrezkoa delarik. Normalean, direlako erritokizunak gi-zarte "primitiboetan" eta orokorki "tradizional" diren haietan, hala nola nekazari, artzain, arrantzale, gremio-errnandatari ... diren haietan agitzen dira. Industriadun, teknologiaz biziki garaturiko eta bereiztutako gizon-emazteen elkarte sozialetan, astera, eritoak baino, per-formantzak ditugu. Ingleserazko "performance" -tik pe1for-mantza euskaratu dut zuzen-zuzenean. "Agertarazpen", "an-tzezpen", "antzezkizun" "errepresentazio" "aurkezpen publi-koa" eta esangura berdintsua duten bestelako hitzak erabiliko ditut sinonimo gisa testuan zehar. Lehen gizarte "primitibo-ak" eta "tradizionalak" adierazi asmoz erritoak ikertzen ziren bezalaxe, erritokizunak errepresentazio kolektiboak izanik gi-zarte moldeez eta kontzeptzioez berri paregabeak ematen zi-tuztelakoan, egungo antropologiak adierazpen berari heldu nahi dio, jendarte "modemoen" perforrnantzen edo aurkezpen publikoen karietara. Atal honetan eztabaidatzen ditugun artikulu-saioak "tradi-zioari" baino, gizon-emaztego "modemoei" datxezkie, eta ba-serritar giroko gizarteren batí heltzean, berau hiritar giroko gizarteen parametroek bideratuta agertzen du bere burua. Or-duan, liminoid izeneko egoerak dira hona datozen agerpen kulturalak. Gehiago behar ditugu aurkezpen publiko hauen ezaugarriak zehaztu. Hirugarrenez, ariketa sozio-kultural hauetan parte hartzea ez da halabeharrezko, derrigorrezko iharduera bat, gurazko edo borondatezkoa baino. Ondorioz, bertara. azaltzea eta ber-tan partaide izatea norbakoitzaren eta talde sozial, politiko eta ekonomiko ezberdinen eta elkar-aldenduen txanzak, eraba-kiak eta arrazoiak dira. Hots, jendarte "primitibo" eta "tradi-zionalen" erritoetan ezik, inolako gizarte inposaketarik gabe, libreki harturiko deliberoak dira. Laugarrenez, aizinan, astian, betan edo denbora librean suertatzen dira: alegia, mundu eta bizimodu ofizialetik at. Bostgarrenez, teknologia xumedun gizarteetako erritokizunak ez bezala, nondik eta erlijio-kutsu handia darion, teknologiari begira sailka ondo, sakon eta konplexuki garaturiko jendarte hiritar "modernoagoetan" produkzio sozio-kultural agerienak bilakaera sekularrak eta zibilak dira. Bestela esanda, elizki-zun ez dira izaten. Seigarrenez, jokalariek eta ikusentzuleek, aktoreek eta au-dientziak, idazleek eta irakurleek, testu-egileek eta testu-in-terpretatzaileek, banaka zein taldeka hartuz, ez daukate mun-dubisio herbera, ez dabiltza balore kultural berberen errefe-rentziak elkarrengana agertarazten; era berean ez datoz klase edo eremu sozial berberatik; ez daude, ezta ere, gizarte arlo berberan kokatuta, eta ez dira jomuga sozial berberera zu-zentzen. Zentzu honetan, ez dute "gertatu denari" buruzko eritzi berdinik, edo ez dute izan beharrik bederen. Areago, ja-zokuntzak dakartzan zentzazioak ere diferente zaizkie. Zazpigarrenez, hala izanik ere, zera dute baltzuan: gertaki-zun "erritozko" edo "errepresentaziozkoa" iragaten deneko espazioa eta denbora. Eta zortzigarrenez, erritoaren eta per-forrnantzaren artean badago azkeneko bereizketa garrantzia-dunik: gizarte "primitiboak" ikasitakoan, erritokizunei buruz-koak, antropologoek burututakoak, kontutan harturik, erran dezakegu erritokizunak "errealitateko" kontraesanak eta kon-trajarrerak adierazten dituela, soluzionatu edo irtenbideratzen dituela, hots. Mundu "modernoko" aurkezpen, antzezpen pu-bliko-kolektiboek, ordea, ez dituzte gizarte paradoxak estali, zuritu, osatu egiten, baizik eta beraiek seinalatu, erakutsi, jen-daurrera aldarrikatu. Darraikionez, errealitatearen bertsioak ugari daitezkeelako kontzientzia edo burujabetasuna hor nonbait ari da plaza zabalean.
IRAULKETA SINBOLIKOAK ETA ERREALITATEKO PARADOXAK
Erritokizunei buruzko estudio antropologiko klasikoen eta oraingo, "gureak" bezalako gizarteetako talde-aurkezpen pu-blikoen artean badago, beraz, ezberdintasunik: egunerokota-sunean dabiltzan paradoxak eta errealitateko tirabirak zimen-tatzera, jostera, estaltzera jotzen dituzte haiek (erritokizunek, hots) igorritako mezuek, haiek sorturiko mundu-ikuspegiek; azkenek (alegia, oraingo jendarteetako aurkezpen publikoek), ordea, paradoxak ordenupera ekarri beharrean, paradoxak be-rak jendaurreratzen ohi dituzte. Eta zio horrexegatik bada, honako esaldiak erabili behar izan dituzte saio-egileek beren idazlanen mamia adierazteko: anitz eta ezberdin garelarik, "bat gara" mezu performatiboa-ren paradoxa (B. Myerhoff eta S. Mongulla 1989: 128); go-bemu espainiarraren "inkongruentzia politikoa" (J. Femandez 1984: 201-203); wayang antzertiak plantatzen dituen batera-tasunak eta bestelatasunak (J. Boon 1984: 159); "moral gabe-ko tonuak markatzen du jenero pikareskoa, eta tonu berorrek hornitzen du fantasiazko, edo hoberenean, abiguoetatezko zentzu batez (B. Babcock 1978: 96); ihauteria edo morrozo-janzketak, edo bestela "komunitateko talde osagile kontradu-nak elkarreganatzen direnean nahasmena eta kalapita" (R. Abraham eta R. Bauman 1978: 207). Orobat, bestaldetik, paradoxa, anbiguoetatea, inkongruent-zia, nahasmena eta antzekoak ikusmira eta ulerbide frangota-tik daude pertzibituta, esperimentatuta, bizituta, onetsita edo ukatuta, erran nahi baita, jendaurreko aurkezpen eta antzezpe-nen emaitzak ere ugari daitezkeela. Izatez, jori dira. Honela, agertarapen publikoetan galderak susmatu ahal di-tugu, zeinak bait dira erakutsi, bidali, askatu, eta baita ere, ez-kutu, bahitu egiten diren berbak, abotsak. Alegia, aho, hots ezberdinak ditugu, hain zuzen ere bazter, periferia, erdigune, angelu diferenteetatik agertzen, entzuten, edo isiltarazten di-renak. Hala, zalantzagarritzat edo paradoxaduntzat begietsia an-tzezteaz gain, antzezkizun edo errepresentazio kulturalak be-rez, beren baitan, anbiguo eta harrigarri dira, zeren bizitza so-zialaren metaforak eta balaore kulturalen irudiak mintzo-as-kodun eta gai-askodun bait dira, bertan diharduten sinboloak halaxe dira eta. Honetara, wayang teatroan "lengoaia eta dia-lekto ezberdinen justapozizioa dugu, ostantzean hartu-emanik ez dagutzatenena" (Boon 1984: 158); kanoen jaialdiak irudi-tropoen jokoa eta beste darakus (J. Femandez 1984: 209); hi-riko kale zenbaiten zehar eginiko ibiladiak -antolatzaileen us-tetan behinik benin-jendea batu, pertsonak hezi, dima eraka-rri, eta etorritako lagunak entretenitzen ditu, besteak beste (B. Myerhoff eta S. Mongulla 1989: 127); pikareskak etenezko mundu bat ordezkatzen du (B. Babcock 1978: 110). Honetaz, performantza kulturalak irudiak, metaforak eta bozak dakartza plazara: jori, hots. Batzuk elezta dezakete, bestetzuk eztabaidan ihardun dezakete, zenbaitek zerbait ko-menta dezakete, beste zenbait isilik edo pausaturik egon ahal dira, batzuk eskatu edo oihukatu ahal dute, zenbaitek galde egin, zenbaitzuk ihardetsi... Baina, nor(tzu) edo zer(tzu) ate dago(z) batzu eta zenbait horien atzean? Zernolako harrema-netan dauden nortzu eta zertzu horiek eguneroko elkar-erla-zioan eta antzezkizun plazazkoan? Nango jarrerak hartzen di-tuzte? Eta, zergatixek, aukeran aukera, abots, irudi edo meta-fora delako hori bideratzeko edo baztertzeko desira edo pre-mia? Noraino dira kontziente partaideak "taulagainean" jazo-az? Eta, kontziente izatea, bertako jendearen eritziz, ezaugarri garrantzidun, pesudun da, ala ikertzailearen gogoan besterik ez den arazoa dugu? Dena dadila, abiapuntua zera da: abots-irudi-metafora hauen kokapena, dela eguneroko jokaeran, dela erritokizune-an plantaturik. Eta komentatzen ari garen entseiu-laburrek da-rakuskigute ezen era jakinetan eguneroko gizarte-elkarrekin-tzak agertutako zenbait elementuren azalak eta plastikotasuna beste modu batez ezarrita jendaurreratzen direla portaera erri-tualean: alegia, arrakokatzean, sinbolikoki izan dira buelta-tuak. Bestela esanda, espazio eta denbora erritualean zehar "han-kaz gora" bezalako irudietan paratzen dira eguneroko jokae-retan azaltzen diren ideia, gogoreta, uste, portaera eta gauza material batzu. Zentzu honetan, pikareskaren jeneroak nobe-laren ezaugarri literarioak iraultzen ditu; St. Vicent eta La Have uharteetako ihauteria eta mozorro-janzketa, bestaldetik, gizarte iraulketa da osoki; halaber, Los Angeles-eko judu gazteek hirian zehar dagiten ibilaldia aztertuta gero, beren gu-rasoek eta aitonamonek egin zutenaren alderantzikoa dela da-kigu; ildo beretik datorkigu Boon-en saioa, wayang "Islam-en aldean antitesiaren alegarla dela" baieztatzean; James Feman-dez-ek, bere aldetik, Espainiako testuinguru politikoa errefe-rentzi puntutzat harturik, Asturias aldeko kanoen jaialdia ara-katzean "horizontal/bertikal" eta "monstaka militare/mostraka folkloriko" metaforak aurkitzen ditu, bazter eta erdigune poli-tikoen metaforak direnak.
ANGELUAK ETA ERDIGUNEAK
Ospakizunak direla medio, so, bizi, ñika, adierazpen eta adierazbideen pluraltasuna "antzeztaulatura" dakar gure jen-darteetako errepresentazio kultural delakoak, erritokizun limi-noide delakoak, hots. Era berean, arestian ere marratu bezala, anbigoetate eta paradoxa aktibatzen du aktorego eta audien-tzia berezi baten aurrean. Sortaraz eta erakuts ere, kontrajar-penak sortaraz eta erakuts ditzake. Areago, sekular edo zibil, liminoid bezalako errito, besta, jai eta jazokizunetan, batez ere iraulketa sinbolikoaren estra-tegiari lotzen zaizkionetan, joko antzera dabiltza direla gizar-te ertzak, direla erdigune sozialak, direla talde mugak, direla kultur zedarriak, direla balare enborrak, direla portaera ada-rrak, elkarren desplazuka eta arraplazuka, elkar bultzaturik mapa sozio-kulturaletan zehar hona-hara joanaraziz eta itzularaziz. Hala suertatzean, hau da, iraulketa sinbolikoaren bitartez, satira, barregai, irania, txosta, satira, ziri, ezten edo akuilu ezinago zorrotz bilakatzen ohi da performantza, an-tzezpen kultural delakoa. lraulketa sinbolikoei, beraietan dautzan jendaurreko ager-tarapen edo errepresentazioen indarra, kritika sozialetarako gaitasun handia eta abilezia, beren bame-ahalmena azken ba-tez, irribarra sortarazteko iaiotasunetik datozkie. Irri eta ba-rrez, orduan, gurutzatu ahal dira gizarte atariak eta jauzi ere kultur hesiak. Kultura eta gizarte guztietan beti hor nonbait lekuko den jaigiroaz baliatuz kultura eta gizartea, bitzuak, birproduzitu ezezik, arrakreatzen dira. Victor Tumer-en eta haren jarratzaileen antropologia-eran hauxe bera da baiezpen garrantziaduna: alegia, iraulketa sin-bolikodun diren errito edo antzezpenetan kulturak eta gizarte-ak, bakoitzak bere burua, bes te modu batez aurkezten, jakina-razten du. Beraz, izate sozialen eta erakunde kulturalen beste itxurak eta manerak ezagutarazten ditu iraulketa sinbolikoak. Zentzu honetan, etengabe dihardu kulturak bere burua be-rregiten, berdin dagielarik gizarteak, biak -kultura eta gizar-tea-sorkuntza edo sortze prozesu amaigabeak dira eta. M. Shallins ( 1981, 1985) antropologoaren azken izkribuen oihartzimari kasu egingo bagenio, esan genezake ezen beti antzezten ari garela kultura, eta hala suertatzean, bestelako ahalbideak baratzen ditugula, horren bidez aldaketa soziala suertatzeko baldintzak biguntzen direlarik. Barbara B. Bab-cock-en hitzetan: ankaz gorako antzezpen kulturalei esker "(esistitzen, ezagutzen) ez dena eleztagarri dugu" (Babcock 1978: 16). Hau dela eta, iraulketa sinbolikoari ezeztakuntza kultura-Ia deritzote pentsalari batzuk, edo C. Geertz antropologoak gustetan duen antzera, kulturaren portaera kontraktiboa, erran nahi baita, iraulketa sinbolikoa zera dela: "geure baitan maiz daramatzagun eta sarri darakuzkigun kode, balio eta arau kulturalen aldean aukera altematiboa" (ikus B. Babcock 1978: 13-17). Victor Tumer eta Clifford Geertz antropologo-en eritiziz, kultura eta agerpen kulturalak prozesu eta ekintza dira. Herve Varenne-k jarri duen lez, "kulturan gertatzen den edozein ekintza bere performitatean -hots, bere antzezgarrita-sunean-"zerbaiten eskuratze" da, bizkor egindako zerbait" (Varenne 1989: 7). Orduan, "iharduera irudikorra dugu kultu-ra" (lbidem, 5.orr.). Jadanik beste nonbait aipatu dudan E. Bruner antropologo ikertzailearen lerroaldea erripikatu nahi dut, orain argudiatzen nabilen aburu akademikoen laburtzaile ona delakoan: ( ... ) nortasuna (norbakoitza) eta jendartea ez dira aldez au-rretik emanak, osoki eratuak, finkatuak eta denboragabeak; ez dira, ezta ere, nortasun integratuak edo funtzionalki eratutako egiturak. Nortasuna (norbakoitza) eta jendartea egintzan ari dira beti, ibileran; eta erakuntza eta ber-erakuntza hau nola gorpuzten den mementu zehartzetan eta kokapen sozial ez-berdinetan espezifikatzea da antropologoen betebeharra (Bru-ner 1984: 2-3).
IRAULKETA SINBOLIKOA ETA HISTORI-KONTZIENTZIA
lraulketa sinbolikoa dela eta, J. Boon-ek (1984) dio "hete-rodoxia" dela, eta areago oraindik, beharrezkoa dela gizon-emazteen ariketa guztietan, zeren eta agertarapen kulturaletan zehar erakusten bait du kulturak bere burua ekinaren ekinez, prozesu edo ibilera dialektikoan. Honetaz, testu (6) bat (zur)en eta antzeman behar d(it)ugun testuinguru bat(zur)en erlazioa(k) kontutan hartzekoa(k) d(ir)a oso. Zentzu honetan, beti behar dugu aurrean euki prozesu his-torikoez ari garela, eta honexegatik da hain garrantzitsua ezen, batez ere J. Femandez-en eta B. Myerhoff-en eta S. Mongulla-ren saio-laburraetan diskribatzen zaizkigun perfor-mantzetan, biziki esaguradun zaizkiela parte hartzailei berak bizi direneko kontestu historikoa, eta halaber, kontestu histo-riko delakoaz daukaten kontzientzia. Bruner-en eleak berriz ere aipatuz, "ikasketa sinkroniko huts batek okerreko helmu-getara darama" (Bruner 1984: 11 ). lraulketa sinbolikodun errito liminoideetan, bestalde, iku-sentzule dauden partaideek jasotako/igorritako sentimentu, zi-rrara, glosa edo aipuen eta gertakizun publikoen antolapen burokratikoaren artetik bereiztu eta entresaka egin behar du-gu. Hau da, esperientzi eta mezu moeta bi bil daitezke: bateko, organizatzaileenak, zeinenak ohi bait dira finko, kontrolzale, or har jomuga jakin bati buruz zuzenduak; eta besteko, es-kuhartzaile xumeenak, ezjakinago, bapatekoago, eta taiutzen edo kontrolatzen zailagoak direnenak. Laburbiltze handia eginda, esan genezake historiaren kont-zientzia suerteez edo historiaren ezaguera-jabetasun tankerez dihardugula. Arazo zorrotz hau dela eta, azalgainka honatu ditudan artikuluek zera dioskute: iraulketa sinbolikoaren bi-tartez, batzutan ironikoki, bestetzutan serioskiago, modu kontziente batez gogoeta dagien gertakizun soziala dugu antzezpen kulturala. Horrela izatearen arrazoia hauxe dugu: kosmos eta kaos, txukuna eta anabasa, ordenua eta anarkia, bidezkoa eta debe-kuzkoa, ormazura eta deusa, eta berauen gisako oposizio-ha-rremanak begibistara dakartzalako, gizarte ezaguerarik sorta-razten du jendaurreko azalpen kulturalak, alegia.
AIPATUTAKO BIBLIOGRAFIA
ABRAHAMS, R. ETA R. BRAUMAN, "RANGERS OF FESTIVAL BEHAVIOR", IN BABCOCK, B., ED., 1978, The Reversible World: Symbolic Inversion in Art and Society, Comen University Press.
BABCOCK, B., ED., 1978, The Reversible World: Symbolic Inversion in Art and Society, Comen University Press. 1978 "Liberty is a Whore: Inversions, Marginalia and Pi-caresque Narrative'', in The Reversible World: Symbolic Inversion in Art and Society, Comen University Press.
BOON, J., 1984, "Foil<, Bali and Anthropology" in Text, Play and Story. E. Bruner, ed., American Ethnological So-ciety.
BRUNER, E. "Introducción", in Text, Play and Story. E. Bruner, ed., American Ethnological Society.
EMERY, E., 1985, in M. Aronoff The Frailty of Authority. FALASI, A., 1987, Time Out of Time, University of New Mexico Press.
FERNANDEZ, J. 1984 "Convivial Attitudes: The lronic Play of Tropes in an Intemational Kayak Festival in Northern Spain". Text, Play and Story. E. Bruner, ed., American Ethnological Society.
KIRNSCHENBLATT-GIMBLET, B., 1983, "The future of Folklore Studies in America: the Urban Frontier", in Folklore Forum, Vol. 16, n.º 2.
MANNING, F., ED., 1974, Black Clubs in Bermuda, Comen University. 1983. The Celebration of Society. University of Western Ontario. 1985, in M. Aronoff The Frailty of Authority.
MCLAREN, P., 1986, Schooling as a Ritual Performance: Towards a Política! Economy of Educatiional Symbols and Gestures. London and New York: Routledge & Ke-gan Paul.
MYERHOFF, B. ETA S. MONGULLA, 1989, in Symboli-zing America.
ORTNER, S. 1973, "On key Symbols" American Anthropo-logist 75 (1338-1346).
SAHLINS, M., 1981 Historical Metaphors and Mythical Realiaties, The University ofMichigan Press. 1985. Islands of History. The University of Chicago Press.
TURNER, V., 1969, The Ritual Process. Chicago: Alding. 1974, Dramas, Fields and Metaphors. Comen Univer-sity Press. 1977, "V ariations on a Theme of Liminality". Secular Ritual. Sally Falk Moor & Barbara Myerhoff, eds. Amsterdam: Van Gorcum. 1982, Celebration: Studies in Festivity and Ritual. Was-hington D.C.: Smithonian Institution Press.
VARENNE, 1989, "Introduccion" in Symbolizinig America.
WILLIS, P., 1977, Leaming to Labor: How Working Class Kids Get Working Class Jobs, Columbia University Press.