AUTOBIOGRAFIA versus AUTOFIKZIOA

so 1467378181235 SO | 2020-11-02 09:40

Autobiografia - Literatura Terminoen Hiztegia

AUTOBIOGRAFIA

(grek. auto + bios + grapho , norberaren bizitza idaztea)

Narrazioaren enuntziatzailearen beraren bizitza kontatzea helburutzat duten testuak biltzen dira deitura horren baitan. Halere, enuntziatzailearen bizitza kontatzeko egileak har ditzakeen era bateko eta besteko hainbat testu modalitate sortu ditu, hala nola, memoriak edo oroitzapenak, egunkariak, autorretratuak, epistolarioak edo gutu neriak, autobiografia bera eta nobela nahiz poema autobiografikoak... Autobiografia azpigenero narratibo honen deitura orokortzat ematen da sarritan.

Aldiz, Philippe Lejeunek (1971) emaniko definizioaren arabera, autobiografia, zentzu murritzean, prosaz eginiko kontaketa da, helduarotik egina, pertsona erreal batek bere bizitzari buruz idatzia, bere nortasunaren bilakaera eta bizitza propioa ren berri emanez. Definizio horretan jasoriko ezaugarriak betetzen dituena bakarrik da autobiografia, eta bereizi egin behar da oso antzekoak diren memoria modalita teetatik, horietan sarritan norbanakoaren bizitzaz harantzago jotzen baita inguruko gertakarietara. Bestalde, autobiografiak ez dira biografiak, azken horretan bereizi egiten baitira kontalariaren eta pertsonaiaren paperak.

L'autobiographie comme registre littéraire : Ameriketako orhoitzapenak de Jean Etchepare

https://journals.openedition.org/lapurdum/1320?lang=eu

Le parti pris autobiographique est quasi inexistant dans la littérature basque classique. Si l'on excepte les allusions et références personnelles disséminées par B. Detchepare, A. Oihenart, Axular ou J. B Elissamburu, les écrivains basques n'ont, jusqu'à la fin du xixe siècle, guère parlé d'eux-mêmes dans leurs ouvrages. On peut hasarder deux explications à cela : d'abord, il faut se souvenir que la plupart des auteurs classiques et modernes d'expression basque étaient religieux de leur état et donc, de par leur vœu d'humilité, tenus à effacer de leurs écrits une évocation de soi trop personnelle ou susceptible d'apparaître comme complaisante voire impudique. Il faut savoir aussi que l'auteur de langue basque se considérait – et était considéré par le public – comme le porte-voix d'une identité collective et d'une langue menacée. Aussi, face à une situation d'urgence, l'écrivain est amené à revendiquer une reconnaissance de son identité au plan communautaire et non pas personnel.

Dans la culture basque contemporaine, l'expression de soi a largement pris place dans la production littéraire. Elle a même atteint le grand public à travers des livres comme Aihen ahula (1978) de D. Landart et a donné lieu à des expériences littéraires plus confidentielles mais très originales à l'image du Denbora galdu alde (1987) de B. Gandiaga.

Si aujourd'hui le registre autobiographique semble largement admis dans le cadre général de l'expression littéraire en langue basque, il est intéressant d'observer comment et à quel prix s'est opérée cette transition. À ce sujet, l'exemple le plus significatif nous est, sans nul doute, fourni par Jean Etchepare au tout début du XXe siècle. L'utilisation qu'en fait Jean Etchepare dans Buruchkak, son premier livre publié en 1910, ne manquait ni d'originalité ni d'audace. À une époque où il est du devoir de l'écrivain de s'effacer devant une identité collective, Jean Etchepare place pour une grande part, son premier ouvrage dans le registre autobiographique. La démarche de l'auteur de Buruchkak est donc à la fois surprenante et novatrice dans le cadre de la littérature basque du début du siècle puisqu'il mêle dans son livre l'expression courante d'une identité collective et d'une différenciation culturelle à une forte revendication individuelle.

À la lecture de ce livre on peut penser que le parti pris autobiographique relève de l'artifice formel, un artifice propre à fournir une organisation d'ensemble et un fil conducteur à une série de textes fort divers tant par les thèmes abordés que par les genres et les tons utilisés.

Au-delà de cette facilité de forme, il faut s'interroger sur une motivation beaucoup plus profonde, intimement liée à l'ambition perceptible chez Jean Etchepare de situer son ouvrage dans le domaine littéraire et plus seulement journalistique, ceci dès lors qu'il décide de passer de la chronique hebdomadaire à la publication de son premier livre. Par son ouvrage, il porte une bonne partie de son histoire personnelle à la connaissance du public, manifeste le désir de se faire connaître et reconnaître à travers elle. Ce recours délibéré à des éléments privés lui permet tout à la fois d'afficher sa vocation d'écrivain et d'ouvrir une nouvelle voie à la création littéraire en langue basque, à savoir celle de l'autobiographie. Ainsi, le choix du registre autobiographique peut être interprété comme un indice de littérarité, une marque de reconnaissance du fait littéraire que le jeune écrivain affiche dès l'ouverture de son livre.

La dimension autobiographique de Buruchkak

Il faut tout d'abord rappeler que Buruchkak (1910) est un recueil d'essais qui rassemble vingt-six textes relativement courts, parus pour la plupart sous forme d'articles ou de feuilletons dans les hebdomadaires Eskualduna et Eskualdun ona entre 1904 et 1909. Consacrés aux questions culturelles, éducatives ou même économiques relatives au Pays basque, ces articles prennent la dimension d'essais littéraires grâce à divers procédés de distanciation par rapport à l'actualité immédiate. Un fait n'a pu manquer d'étonner le lecteur bascophone de 1910, familier des publications de son époque : neuf des vingt-six textes qui composent Buruchkak sont donnés comme autobiographiques.

  • 1  Jean Starobinski, dans le n° 3 de la revue Poétique, Seuil, 1970.
  • 2  Philippe Lejeune, Le pacte autobiographique, Seuil, 1975.

7Il faut cependant ajouter que l'utilisation du genre autobiographique que fait Jean Etchepare ne correspond pas strictement aux définitions fermées que donnent Jean Starobinski1 ou Philippe Lejeune2. Le premier indique qu'il s'agit « de la biographie d'une personne faite par elle-même ». Philippe Lejeune, quant à lui, s'est efforcé d'analyser les caractéristiques du genre à travers l'étude de quelques textes fondateurs. Il en a tiré la définition suivante :

Récit rétrospectif en prose qu'une personne réelle fait de sa
propre existence lorsqu'elle met l'accent sur sa vie
individuelle, en particulier sur l'histoire de sa personnalité.

8Du point de vue générique, les textes que J. Etchepare rassemble dans son premier livre se rapprochent davantage des genres « essais et souvenirs ». Néanmoins, conformément aux règles de l'autobiographie, il y a bien identité de l'auteur et du narrateur. En revanche, le narrateur n'est pas forcément le personnage principal du récit. En fait, il est plus souvent en position d'observateur et de rapporteur de la scène, de l'incident ou du débat que d'acteur essentiel au déroulement de l'intrigue.

9Ainsi, il propose des textes qui sont rédigés au passé et évoquent des événements personnels (ex : « Ameriketako orhoitzapenak » ou « Biritchiak ») ou collectifs (ex : « Pilota partida » ou « Ongi etorria »), tous bien fixés sur l'échelle du temps. Ce passé peut donc être d'ordre individuel, familial ou collectif, mais dans tous les cas, son évocation induit un traitement littéraire. En effet, l'option choisie n'est jamais celle d'une reconstitution historique objective mais bien celle du récit ou du compte rendu subjectif. Ce point est souligné par la présence dans tous ces textes écrits au passé des marques de la première personne (du singulier ou du pluriel). Ce choix énonciatif s'accompagne de nombreux procédés de modalisation et l'introduction du vocabulaire affectif ajoute à la subjectivité d'un propos marqué, le plus souvent, par une inflexion lyrique.

10Enfin, le recours au passé entraîne nécessairement un effort de recomposition de la réalité qui, renforcé par l'intrusion de la subjectivité, indique un registre littéraire. Le narrateur signale ce processus de reconstruction a posteriori dans « Ameriketako orhoitzapenak » :

Orhoitzapen chumeak, bizkitartean, ta nork daki ?
geroztikako zenbaitekin nahastekatuak orobat, nehork ez baitu
ikusten nola dabilkion bere barnea...
Halere begiratu ditudan bezala
ezarriko ditut hemenche.

« Ameriketako orhoitzapenak », p. 8.

Des souvenirs tout simples cependant, et qui sait ? en même temps mêlés à d'autres plus récents, car personne ne voit comment fonctionne sa conscience... Toutefois, je les transcrirai ici comme je les ai retenus.

11Ce parti pris de sincérité et de vérité correspond à un pacte ou à un contrat de lecture que l'écrivain souhaite passer avec son interlocuteur. Bien que l'auteur semble s'en défendre, cette remarque indique aussi qu'il y a eu recomposition du passé, donc, nécessairement, interprétation. La même affirmation de sincérité se retrouve dans « Pilota partida ». Jean Etchepare signale en note qu'il s'est efforcé de rendre au mieux ce qu'était, dans sa jeunesse, une partie de pelote.

12Parmi les neuf textes évoqués plus haut, quatre essais font explicitement référence à l'enfance d'un narrateur qui possède toutes les caractéristiques biographiques de l'auteur. En ouverture du livre, l'écrivain nous raconte les souvenirs de sa petite enfance passée dans la pampa argentine, au milieu des moutons et des chevaux élevés par son père (« Ameriketako oroitzapenak »). Les trois autres textes ont Mendionde pour cadre et sont donc postérieurs au retour en Europe de la famille. Dans ces trois brefs récits, l'écrivain met en scène respectivement une partie de pelote très disputée qui resta longtemps dans les mémoires (« Pilota partida »), la mort d'un chien enragé tué par son propre maître, le fabricant de clous voisin de la famille Etchepare (« Itze-egilearen zakurra »), et enfin, la réception solennelle réservée par le village de Mendionde à son nouveau curé (« Ongi etorria »). Un quatrième récit situé également à Mendionde, « Biritchiak », est lui postérieur à cette période puisque le narrateur est déjà un jeune homme engagé dans des études supérieures à Bordeaux.

13Il faut maintenant se demander quel est, sur le plan littéraire l'intérêt de cette ouverture à l'autobiographie. En effet, à y regarder de près, on voit bien que Jean Etchepare livre peu de détails sur lui-même et les éléments d'histoire personnelle qu'il donne de façon ouverte sont limitées à l'enfance et à l'adolescence. Dans ces conditions, pourquoi parler de soi ?

« Ameriketako orhoitzapenak » : le récit d'enfance

14L'essai qui ouvre le recueil, « Ameriketako orhoitzapenak », est à ce titre tout à fait significatif, d'autant qu'il est, avec « Itze-egilearen zakurra », l'un des deux extraits relevant stricto sensu du genre autobiographique. Selon ses propres termes, Jean Etchepare y rassemble tous ses souvenirs d'Amérique. À partir de ce fragile matériau, il reconstitue quelques bribes de sa petite enfance – l'auteur a six ans lorsqu'il quitte l'Argentine pour s'installer définitivement en Europe avec sa famille –, la vie de ses proches et celle de l'exploitation familiale en Argentine.

15Ce récit d'enfance est, sans conteste, l'un des textes-clés du recueil. Bien sûr, cela tient au fait qu'il se trouve placé en ouverture du livre et qu'il impose d'emblée la présence d'un narrateur-commentateur. Il est également patent que ce recours initial au registre autobiographique place immédiatement l'ouvrage en décalage par rapport aux créations antérieures comme contemporaines dans lesquelles l'expression du moi est quasiment inexistante.

  • 3  Dans L'œuvre poétique de Etchahun (Bilbao 1970, p. 448 à 471 ), Jean Haritschelhar propose un doss (...)

16Mais l'intérêt de ce texte réside aussi dans le fait qu'il se présente à la fois comme le plus personnel et le plus littéraire du livre. Ces lignes que Jean Etchepare consacre à ses premières années constituent l'un des premiers et des rares témoignages de l'existence des Basques en Amérique. Au moment où l'écrivain l'aborde, ce sujet est capital pour l'avenir de la littérature basque même si l'on peut constater aujourd'hui, avec un siècle de recul, qu'il s'agit bel et bien d'un rendez-vous manqué. Jusqu'à cette date, il a donné essentiellement lieu à un traitement négatif dans le discours identitaire et ce, de la part d'auteurs restés en Europe qui souhaitaient dissuader les jeunes gens de prendre le bateau pour La Plata ou les autres contrées du Nouveau Monde. À leur décharge, il faut préciser que le programme des Jeux floraux institués par Antoine d'Abbadie en 1853, principal soutien de la production poétique de ces années-là, encourageait cette vision pessimiste3 en demandant « ... une chanson exprimant les regrets d'un Basque en partance pour Montevideo ».

  • 4  Pierre Charritton a préparé et présenté la nouvelle édition de ce volume : Jose Mendiague (1845-19 (...)
  • 5  Jean Etchepare a semble-t-il toujours considéré qu'il y avait dans l'imaginaire américain des Basq (...)

17Pourtant, compte tenu de l'impact humain et économique du phénomène ainsi que des potentialités poétiques et esthétiques contenues dans cette ouverture à de nouveaux horizons, la littérature basque pouvait trouver un souffle nouveau dans cette expérience de l'émigration. En fait, c'est d'Amérique que vient le renouveau attendu avec la publication par Jose Mendiague en 1900 à Buenos Aires d'un recueil de chants intitulé Zazpiakbat. Eskualdun Kantuak4. Dans la génération suivante ce sont Jean Etchepare et Pierre Lhande, des enfants « d'Américains » qui abordent la question du Nouveau Monde sous un jour plus favorable. Le premier nommé livre en 1910 une étude savante (L'Emigration basque) qui fait la part des choses et replace le phénomène dans une perspective historique et psychologique, parfois hasardeuse du reste pour ce qui est du dernier aspect. Quant à l'auteur de Buruchkak, il en donne une version narrative5 en évoquant l'épisode argentin de la vie de sa propre famille.

18Cependant, contre toute attente à une époque où la littérature basque était peu portée à la personnalisation de l'écrit, il ne propose pas un récit neutre et réaliste de l'existence des colons basques même si son texte fourmille de détails précis. Son entreprise prend une orientation nettement littéraire grâce au point de vue narratif qu'il a choisi et à la mise en valeur d'une vision intimiste de la réalité, néanmoins toujours proche du quotidien. Il prend le parti de raconter la vie des émigrants à travers le regard du petit enfant qu'il était à ce moment-là de sa propre existence.

19En recomposant ce passé lointain à l'âge de trente ans, il aurait pu mettre à profit les souvenirs de ses parents, oncles et tantes pour écrire une évocation fidèle de cette époque révolue à la troisième personne du singulier, sous la forme d'un essai ou d'un récit. Mais son projet ne se limite pas à cette reconstitution de l'histoire familiale ou plutôt, celle-ci constitue le prétexte et le sujet d'une entreprise autobiographique qui lui permet d'ouvrir un nouvel espace littéraire. En choisissant de rédiger les souvenirs de sa première enfance, il change de registre et détourne partiellement le sujet de l'Amérique au profit d'une recherche davantage tournée vers son expérience personnelle que vers la dimension géographico-historique de la situation décrite. Il propose une vision originale du monde et, fait intéressant pour la littérature basque, il crée le modèle de langue et l'imaginaire qui sont nécessaires à son expression.

20L'insistance sur la vie intérieure du petit enfant est le meilleur symbole de ce choix narratif particulier car, par cet artifice, il propose un angle d'observation inédit. Il s'attache à dépeindre les personnages d'en dessous, en référence à sa petite taille et à ses préoccupations d'enfant :

...arratsalde aphala zen ; ama etche sahetsean jarria, itzalean ; niharen inguruanjosteta. Horra nun ikusten dugun aita gure ganat heldu, begitarte mokorrarekin arabez, ezen berehala amaren altzorat ihes egin nuen.
« Ameriketakoorhoitzapenak », p. 17.

... c'était la fin de l'après-midi ; maman était assise sur le côté de la maison, à l'ombre ; moi, je jouais autour d'elle. Soudain nous voyons papa venir vers nous, le visage en apparence fâché, si bien que je me réfugiai aussitôt sur les genoux de ma mère.

  • 6  On peut considérer qu'il faut attendre l'époque contemporaine pour trouver une vision aussi subtil (...)

21Comme le fait à la même époque Marcel Proust dans ses premiers écrits autobiographiques (Jean Santeuit), puis plus tard dans le cycle de « la Recherche », Jean Etchepare s'efforce de retrouver l'impact de ses émotions d'enfant, sa capacité d'émerveillement comme d'effarement, ses joies aussi bien que ses terreurs. Ce travail sur la mémoire le conduit à présenter un tableau réellement atypique dans la production littéraire basque de l'époque6. Il rend compte subtilement de ce que l'on pourrait appeler aujourd'hui une problématique œdipienne à travers l'évocation de ses parents.

22Pour l'enfant, la figure maternelle est, conformément à la vérité biographique, très jeune, belle et proche tant par l'âge que par les sentiments. En effet, dans « Ameriketako orhoitzapenak », elle est cette présence à la fois douce et solaire que l'auteur décrit au travail, nimbée de la lumière matinale :

Ene ama maite, ene haurtasuneko argi eta gozo bakarra, bethi ikusten dut, etche sahetsean chutik, goizarekin, chuhailez jauntzia, besoak ukondoraino agerian, eskuen artean oihal zerbait marruskatzen ari [...]Elhe emaiten zaundan amak, irriño batek arraitzen zakolarik bere begitarte gazte pollita, ahoko sendoak lerro lerro agerian. Nechkato larri bat zitzautan, bainan ona ene alderat ezin gehiago eta, bethi maldatzen ninduelakotz, halako herabe batekin, nitaz baino gorago naukana.
« Ameriketako orhoitzapenak », p. 12.

Ma chère mère, la seule lumière et la seule consolation de mon enfance, je la vois encore, debout sur le côté de la maison, dans la matinée, vêtue de clair ; les bras nus jusqu'au coude, en train de tordre quelque pièce de linge entre les mains [...]
Ma mère me parlait, tandis qu'un sourire éclairait son jeune et joli visage, montrant ses dents saines et alignées. Elle m'apparaissait comme une grande jeune fille, mais excessivement bonne à mon égard et, parce qu'elle me protégeait toujours, que je tenais pour supérieure à moi, avec une forme de timidité.

23Il est frappant de constater que, contrairement à ce qu'on peut lire chez les autres auteurs de la même époque, l'image maternelle s'impose d'abord par sa présence physique. Les qualités de cœur, bien qu'essentielles, n'interviennent qu'après dans la description. L'écrivain s'attache à rendre ce personnage proche, tel qu'il le ressentait lui-même. Pour ce faire, il s'efforce de retrouver des détails très précis, ceux-là mêmes qui l'ont fasciné enfant, comme l'éclair des dents blanches et saines entrevu dans le sourire ou sa gestuelle de lavandière. Il s'efforce également de retrouver et de transmettre ces émotions et ces sentiments forts qui unissaient la jeune mère et son fils aîné. Avec une grande économie de mots, il exprime notamment cette réserve, cette complicité muette et pudique qui caractérisaient leurs relations à cette époque.

  • 7  Dans la maison-souche, plusieurs générations se côtoient et les enfants sont volontiers confiés au (...)

24Cette mère aimante, seule à lui parler dans un univers familial bouleversé par l'exil7, le choie et le protège de la menace paternelle toujours présente. Impitoyable avec le personnel (il a renvoyé son propre beau-frère) comme avec les animaux (il tue les chiens qui s'attaquent aux troupeaux), le père est cette autorité toute puissante, à la fois admirée et redoutée.

25C'est bien le regard d'un garçon de six ans qui prévaut dans cette description du père qui devient difficile à comprendre si l'on a oublié cette question du point de vue. A quelques lignes d'intervalle, on trouve, en effet, l'illustration des deux regards portés sur ce personnage. Le premier est celui de l'enfant qui regarde, impuissant, ce père brutal et insensible à sa détresse tuer son chien préféré, le compagnon de ses promenades de petit garçon solitaire :

Kurubilkatu nintzan amari kontra, hatsa doidoi hartzen nuela hersturarekin. Banakien etzuela aitak barkatuko ; haren begietan ez nintzela deusik ; lehenago egitate berarentzat bazituela zakur andana bat hilik. [...]
Chimichta bezala iragan ziren denak : aitaren beso agertzea, tiroa, zakurraren erortzea sahetsaren gainerat, sabela zilaturik.
Bizia ordu berean nihauk galtzen nuela iduritu zitzautan...
« Ameriketako orhoitzapenak », p. 18-19.

Je me blottis contre maman, et ne respirai qu'à peine, saisi d'angoisse. Je savais que papa ne pardonnerait pas, que je n'étais rien à ses yeux, et qu'il avait déjà tué de nombreux chiens pour le même fait. [...] Tout se déroula en un éclair : l'apparition du bras de mon père, le coup de feu, le chien qui tombe sur le côté, le ventre transpercé. Il me sembla que je perdais moi-même la vie à cet instant.

26Plus loin, c'est le narrateur devenu adulte qui, encore à propos d'un chien, évoque d'autres rapports avec son père :

Bazen bertze zakur bat, gogoan bizirik begiratu dutana. Bainan, ez denez bit-chikeria ! ez nintzan haren izenaz orhoituko, aitak ez balaut geroztik aiphatu, erranez ez duela zakur hura bezain maiterik ukan bihirik, Ameriketan egon den ephe guzian.« Ameriketako orhoitzapenak », p. 19.

Il y avait un autre chien dont j'avais conservé le souvenir. Mais, n'est-ce pas une chose étrange ! je ne me serais pas souvenu de son nom si papa ne m'avait pas parlé de lui bien plus tard, en disant qu'il n'a aimé aucun chien autant que celui-là, durant tout son séjour en Amérique.

27Cet incontestable adoucissement de l'image paternelle reste cependant relatif car l'auteur précise :

Hain barna sarthua ukan dut zainetan, ttipi danik, aitaren alderateko beldur hori non, gizondu ta, jarraiki baitzaut, halako uzkur eta, zer nahitarat abia nindadien, huts egiteko ikhara bat jauzarazten zaundala...
« Ameriketako orhoitzapenak », p. 10.

Cette peur à l'égard de mon père a si profondément pénétré dans mes veines que, passé à l'âge adulte, elle m'a accompagné, provoquant en moi une sorte de retenue craintive et quoi que j'entreprisse, la hantise de mal faire.

28On se souvient que la « légende familiale » attribue à l'insistance de ce père autoritaire la décision du retrait de Buruchkak prise par l'écrivain, l'année même de la sortie du livre.

29Cette pratique du double point de vue et du décalage temporel dans le récit, ce sens de la mesure dans le traitement des personnages et de la réalité et, enfin, la recherche d'un regard intériorisé fondent la singularité de cet essai. Dominée par la présence des deux grandes figures parentales, cette période argentine condense donc quelques-unes des expériences affectives que l'autobiographe pressent comme fondatrices de sa personnalité.

  • 8  Ce motif revient également ) la fin de « itze-egilearen zakurra ». Dans cet autre récit autobiogra (...)

30Sans insister outre mesure sur le sujet, on peut mentionner également l'apprentissage de la dépossession et de la souffrance vécu à l'occasion de la perte de son chien préféré « Garibaldi », tué sous ses propres yeux par son père8. L'enfance argentine, c'est encore ce temps de liberté aux limites imprécises qu'il occupe à parcourir la plaine à la recherche du tatou, l'animal mythique dont il connaît tous les secrets mais qu'il ne parvient pas à capturer. Pour rendre perceptible cette atmosphère si particulière, l'écrivain travaille à une poétisation de l'espace. Cette dernière est particulièrement sensible à travers l'effacement des contours du monde réel. On ne semble pas pouvoir trouver de bornes à la pampa, cette plaine ouverte :

Begiz ikus ahal urrun hedatzen zen zelhaia, belharrez musker gizen, han hemenka bizkitartean pentoka larrutuño batzuez titatua. Zeru aphal urdin batek leherturik bezala zaukan ; odaiertzean, urrutirat, ukurtuz haren ganat jausten zela iduri baitzuen. Nun nahi burua goiti zindezan, erdiz erdi aurkitzen zinuen iguzkia, zabal, churi, dichtirantarekin lilugarri, chipilzeko sapa zariola.
« Ameriketako orhoitzapenak », p. 10.

La plaine s'étendait à perte de vue, couverte d'une herbe verte et grasse, tachetée pourtant çà et là de petites buttes pelées. Un ciel bas et gris la tenait comme écrasée ; à l'horizon, au loin, on aurait dit qu'il descendait vers elle en se penchant. Où que vous leviez la tête, vous vous trouviez face au soleil, immense, blanc, enchanteur avec ses reflets, qui dégageait une chaleur étouffante propre à vous griller.

31Dans ce paysage démesuré, les indications temporelles ordinaires trouvent une élasticité hors du commun. Ainsi, l'enfant passe ses journées dans la plaine, sans autres repères que le soleil et la sensation de faim qui tenaille son estomac. L'Amérique et la vie de la diaspora sont des espaces vierges pour la littérature basque. Sans tomber dans un exotisme maniéré, Jean Etchepare rend perceptible l'étrangeté radicale et l'immensité de ce nouveau monde si différent du Pays basque. En mêlant le regard de l'enfant aux caractéristiques du paysage argentin, il donne l'impression que le temps et l'espace s'allongent infiniment jusqu'à constituer un réel fantasmatique.

32Est-ce à dire que ce récit d'une enfance américaine se résume à une évocation du paradis perdu ? De prime abord on pourrait le penser car le texte est dès les premières lignes caractérisé par une tonalité lyrico-élégiaque :

Gogoa bethea daukat orduko zerez. O haurreko egun berriz jinen etzaretenak, zuetarik dut bihotzean nere bizi apurrak eman daukedan gozorik hoberenak.
« Ameriketako orhoitzapenak », p. 7.

J'ai l'esprit rempli des choses de ce temps-là. Oh ! jours d'enfance qui ne reviendrez plus, c'est de vous que je tiens le plus agréable de ce que ma courte existence a pu me donner ! (Traduction de J.B. Orpustan, extraite de Basque et français, p. 193.)

33Le recours à des formes rhétoriques qui mettent en valeur l'exclamation, l'apostrophe et même l'incantation donne une orientation nostalgique à l'ensemble. Mais l'expression de la douleur et de l'angoisse vient brouiller ce modèle élégiaque et nuancer cette impression de bonheur idéalisé.

34Enfin, Jean Etchepare introduit dans son texte un autre élément de décalage qui trouble le modèle du récit de vie classique. En l'occurrence, il s'agit d'une interrogation sur les tours et les détours de la mémoire. Il parsème sa narration de petites remarques qui créent, en plus des quelques trente années de décalage, une distance entre les faits et l'auteur :

Ez da deus garbiagorik ene buruan. p. 7.
Il n'y a rien de plus clair dans ma tête...
Han ikusten ditut oraino ardiak... p. 8.
Je vois encore les brebis là-bas...
Begien aintzinean daukat... p. 9.
J'ai devant les yeux...

35À côté de ces notations données pour certaines, on trouve des hésitations, des doutes et des questions :

Haurzotz izana gatik, joiten othe ninduenez... baditeke, bainan ez dut gogoan. p. 10.
Me battait-il quoique je fusse encore un tout petit enfant... c'est possible, mais je ne m'en souviens pas.
Nola othe ditake beraz itchura hori ene orhoitean ? Nork erran dezake nola dabilan gure buru barneko alha ? p. 21.
Comment cette image se trouve-t-elle donc, dans ma mémoire ?
Qui peut dire comment fonctionne notre conscience ?

36À travers ces indications, Jean Etchepare laisse entendre qu'il a effectué tout un travail sur ses souvenirs, une reconstruction et une recomposition d'ensemble issues de l'écriture. En effet, cette variété des points de vue, cette mise en valeur esthétique de l'espace et du temps mais aussi des gestes et des activités de la vie quotidienne débouchent autant sur une recréation poétique de l'univers de l'enfance que sur l'évocation de la vie réelle des émigrants basques en Argentine.

37Ce récit est placé en tête de l'ouvrage. D'emblée, l'auteur de Buruchkak propose un texte difficile qui ne dit pas exactement ce qu'il est. Il entretient une certaine ambiguïté par rapport au réel, ne révèle pas ses intentions et prive le public d'un parcours de lecture clairement balisé. On se trouve bien dès les premières pages du recueil dans une configuration littéraire mise en lumière par Philippe Lejeune dans ses ouvrages :

... le paradoxe de l'autobiographie littéraire, son essentiel
double jeu, est de prétendre être à la fois un discours
véridique et une œuvre d'art.

Moi aussi, p. 26.

38L'introduction du discours autobiographique dans Buruchkak témoigne donc autant du désir de changer la manière d'aborder le texte littéraire que de la volonté de se raconter soi-même. Le discours autobiographique est l'occasion pour Jean Etchepare de mettre en scène des émotions et des sentiments que les auteurs s'appliquent à garder dans l'ombre au nom d'un cliché qui prête aux Basques une extrême pudeur. Dans Ramuntcho, Pierre Loti a repris cette idée aux commentateurs antérieurs et a contribué de façon décisive à accroître sa popularité :

Pour accueillir et embrasser son fils, elle sourit de joie et de tendresse ; mais, silencieux par nature, renfermés tous deux, ils ne se disaient guère que ce qu'il était utile de se dire. Chapitre 1.
Itchoua, lui, le chef, écoute plus qu'il ne parle...
Chapitre 4.

39En effet, on retrouve cette même notion chez des romanciers comme Domingo Agirre (Garoa) ou Jean Barbier (Piarres) lorsqu'ils évoquent les relations à l'intérieur de la famille rurale. Comme le souligne aussi Pierre Lhande dans Autour d'un foyer basque, cette retenue concerne les gestes (« On a reproché aux Basques de ne jamais donner le bras à leurs femmes... », p. 78) et les paroles (« ... la maîtresse de maison [...] accable des preuves – mieux que tangibles – de son activité féconde, les passifs convives qui la louent d'un murmure grave et satisfait », p. 77), tout le domaine des sentiments est décrit comme empreint de réserve. Pour sa part, Jean Etchepare a déjoué le stéréotype en recourant à un souvenir personnel dont le caractère anecdotique permet de suggérer l'émotion sans la souligner à gros traits.

LANDER GARRO / SAUTRELA / GERRA TXIKIA

Elkarrizketaren atalean Lander Garro (Errenteria, 1975) izango dugu gurekin. Bere bigarren nobela aurkeztuko digu, Gerra Txikia. Aurrekoan Pontika auzoa erakutsi bazigun gazte baten begietatik oraingoan erbesteratu baten semearen burutik ezagutuko dugu Hendaia –eta bertako Orio auzoa–. Xabi Ugarte dugu protagonista, bederatzi urteko haurra, bere bi anaia-arreba zaharragoekin eta amarekin mugaz bestaldera aldatu behar dena aitarekin bizitzera. Han, GAL-en aro gogorrean, bortizkeriaren eta bizimodu aski petral baten mikatzak ezagutuko ditu. Halaxe joango da hazten Xabi: lehen amodioak, lehen ilusioak, lehen astinduak…

 
 
Errefuxiatua da Xabi Ugarteren aita. Hiru seme-alabak trenean sartu ditu amak 1983ko urriko goiz batean eta, muga igaroz, aitarengana joan dira Hendaiara, zalantzez beteta, ohiz besteko lekuan bizi beharko dutelako aurrerantzean, baina oraindik ohartu gabe gerra giroa datorrela etxeraino. GAL garaia da, zelatan daude mertzenarioak, eta laster gertatuko dira atentatuak, hilketak, atxiloketak, deportazioak... Haur izatearen xalotasunak, ordea, munduari begiratzeko aldarte berezia ematen dio Xabi txikiari, eta une zailenetan ere beti saiatzen da atsegin edo probetxuren bat topatzen: lagun berriak, hondartzako egunak, etxera datozen iheslariak, Tour-eko karrera, lehen musua. Abenturak eta garai krudelen oroitzapenak, biek bat egiten dute Lander Garroren bigarren nobela honetan. Haurtzaroak paradisu galduaren arrastoak gordetzen ditu, itzal gaiztoz eta amets gozoz gogoraturik.

Goizeko lehen eguzki printzekin esnatu zen Xabi. Aitak behatz lodia estutuz esnatzen zuenekoa gogoratu zitzaion, eta bizitzan lehen aldiz faltan bota zuen aitaren ohitura zakar hura.

        Ama, Gotzon, Nagore eta laurak trena hartzera abiatu ziren Martin Etxeberria kaletik gora. Xabik nahiago zukeen autoz joan, baina ez zuten autorik, eta gainera amak ez zekien gidatzen. Alde guztietara begira zihoan Xabi: elizako kanpaiei, Gaztaño auzotik jaisten zen jendeari, azokara zihoazen atsoei, azokako sarreraren ondoko mahaitxoan galtzerdiak eta galtzontzilloak eta baratxuri txirikordak saltzen zituzten ijitoei. Vespa motor batean zetorren gizonari erreparatu zion gero: motorretik jaitsi eta egurrezko kutxak hartu zituen, giharrak tenk eta atzamarrak gorri, azoka barruan desagertu aurretik. Gizonaren Vespa eta giharrak ez ezik haren hanka makotuak desiratu zituen Xabik, futbolari hankak, ez baitzituen barrurantz okertutako bere belaunak maite.

        Pozarren zegoen. Trenak aieru onak ekartzen zizkion, trolebusak bezala. Eguneroko bere bizitza txikia baztertzera zihoan, mundu zabala besarkatzeko, ibilbidearen jomugan zernahi zegoela ere.

        Topoa, horixe zen beste mundu batzuetarako ataka: Donostia egon zitekeen, etorbide dotore eta zinemekin, hondartzarekin eta hondartza osteko izozkiekin; edo Pasaia, eta hango garabiak eta kaia, ur uherretan ortzadarraren kolorearekin zabaltzen zen gasolio usaina, ontzi handi herdoilduak, taberna ketsuetako galegoen solasak, izebaren etxe argitsua, Milaren denda zaharra... hantxe erosi baitzituen Xabik Fournier etxeko rallye autoen kartak, trenean eseri orduko poltsikotik atera zituenak.

        — Jokatuko al dinagu partida bat? —esan zion Nagoreri.

        — Buruz dakizkik denak —erantzun zuen arrebak, gainean eraman ohi zuen kuxinaren kremailera laztanduz, Xabirekin jokatu zuen aldi bakanetan jasotako jipoiak akorduan.

        Joko sinplea zen ordea. Karta bakoitzean auto bat ageri zen, bere ezaugarri teknikoekin: motorraren tamaina, minutuko erreboluzioak, abiadura, potentzia, zilindroak, pisua, dena zenbakiz adierazita. Kartak biren artean banatu eta elkarri kartak irabaztea zen erronka, gainean suertatzen zen kartaren zifra egokiena erabiliz. Bazeuden auto onak (Mercedes 500SLC edo Porsche 911 Carrera) eta bazeuden auto ahul eta motelak (Fiat 131 edo Honda Civic). Eta egia zen, den-denak buruz zekizkien Xabik.

        Areriorik gabe, kartak aztertuz eta autoak miretsiz gozatzen zuen, aldika paisaiari begira: eguzki izpiak zuhaitzen hostotzak urreztatzen, belar-metak soroetan logale, burdinbideetako harriak atzerantz desagertzen. Trena tunelean sartu zen eta Xabik, eskuak belarrira eramanda, bere isla ikusi zuen berinetan. Gustukoa zuen bidaiariak berinen bidez espiatzea.

        Ama bere alkandora usnatzen ari zen, bi poltsa handiak hankartean: aitarentzat arropak eta janariak. Baina zergatik janariak? Ez al zegoen jatekorik aita zegoen tokian? Gotzoni galdetu nahiko ziokeen, baina anaia zutik zihoan, burdinazko barran jira eta bira. Eta harengana joan ez joan erabakitzen ziharduen Xabik, kontrolatzailea, txapel urdinez jantzitako gizon bizarduna, bagoian sartu zenean. Gotzoni zeharka begiratu eta txartelak zulatzeari ekin zion: «Txartelak?, oso ongi, eskerrik asko; txartelak?, oso ongi».

        Santiagoko zubira iritsi zirenean bidaiariak altxatzen hasi ziren. Muga zen.

        — Galdetuz gero, ez ahaztu, tia Doloresenera goaz —esan zuen amak—, a San Juan de Luz.

        — Tia Dolores, tia Dolores, tia Dolores —errepikatu zuen Xabik—. A San Juan de Luz, a San Juan de Luz, a San Juan de Luz.

        — Xabi, hago isilik —agindu zion Gotzonek.

        Bidaiariak trenetik jaitsi bezain laster marroiz jantzitako polizia bat igo zen barruak ikuskatzera. Kaskorik eta eskopetarik gabe zihoala ohartu zen Xabi, baina pistola eta makila zeramatzala gerri-bueltan. Ama Mari Karmenek eskutik tira zion semeari, eta eskailerak jaitsita eraikin luzean sartu ziren: lauza gorri distiratsuzko korridore handia, alde batean leihatila, parean zurezko barra luzea, bi aldeetan poliziak (eskuak atzean) ilaran zetozen bidaiariak zelatatzen. Leku ilun eta beldurgarria iruditu zitzaion Xabiri, leihatilara gerturatu ahala beldurgarriagoa, bertara iritsitakoek koldartuta ziruditelako, agian, eta agerikoa zelako azalpenak ematen ari zirela, Xabik gurasoei bere errugabetasuna erakusteko erabili ohi zuen ontasun bortxatuaren doinuarekin.

        «¡Pasaporte!», aditzen zen aldiro.

        Zurezko barraren puntan zeuden polizietako batek, poltsa seinalatuz, keinu bat egin zion leihatilatik pasatutako gazteari; hark poltsa barra gainean utzi eta poliziak, urrats bat aurrera emanda, poltsa barrua arakatu zuen, jantziak eskuetan hartu eta barran utziz. Bukatutakoan urratsa atzera eman zuen poliziak eta gazteak bere puskak bildu zituen, korridorearen amaierako atetik presaka atera aurretik.

        «¡Pasaporte!».

        Tia Dolores, tia Dolores, tia Dolores. Ugartetarren txanda zen. A San Juan de Luz, a San Juan de Luz, a San Juan de Luz.

        — ¿A dónde van?

        — A San Juan de Luz.

        — A San Juan de Luz —ostera poliziak, baina galdetu gabe, baieztapena eginez.

        — Sí.

        — ¿De paseo?

        — Bueno, a casa de la cuñada.

        — De la cuñada — poliziak, temati—. ¿Los niños viajan con usted?

        Zeinen galdera ergela, pentsatu zuen Xabik, beste poliziek poltsak miatzen zituzten tokira begira. Eskua patrikan sartu eta atera zebilen ama, urduri zegoenean egiten zuen bezala, eta horrek are gehiago estutu zuen Xabi, ama ez baitzen arrazoi sendorik gabe urduritzen. Poliziaren jakiteko goseak ez zeukan mugarik, irudiz, galdetu eta galdetu jarraitzen baitzuen atzekoen itxaronaldia luzatzeko kezkarik gabe. Azkenean joaten utzi zien.

        Korridore amaierako poliziaren pistolari begiratu nahi izan zion Xabik, baina amak eskutik tiratu eta airean eraman zuen kasik. Bagoian sartu eta aulkian eserita, putz egin zuen amak. Xabiren begietan Bidasoa ibaia eguzkipean dirdaitzen. Trenaren burdinazko binbilikak zorionaren mailukadak ziren.

        Alboko eserlekuan adineko senar-emazteak. Gizonak txapel txikia zuen buruan, arrautzaren gainean txanpona iduri.

        — Ya estamos en Francia —esan zion andreari.

Urriko eguzki hotzak gauzen kolorea berpizten zuen: Hendaiako geltoki aldameneko zuhaitzen hostotza herdoiltzen hasia, etxeetako leiho nahiz ate gorri eta urdinena, aita bermatuta zegoen auto txiki berdexkarena. Mende bat eta gero hantxe baitzegoen azkenean aita, besoak gurutzatuta, mahuka motzeko alkandora soinean, ile-xerloa buru soilaren alde batetik bestera orraztua. Ikusi orduko harengana lasterka abiatu zen Xabi, segika zituela Gotzon eta Nagore, poltsekin balantzaka zetorren ama atzean utzita. Aitak bi urrats aurrera egin eta, zalantza baten ondoren, semea musukatu zuen, bizarraz masaila urratuz. Noiztik ez zuen aitak musukatu?

        65 egun ziren aita Bilbora joana zela, uholdeek eragindako txikizioak konpontzen laguntzera. Lehen egunetan Xabik arretaz jarraitu zituen albisteak sukaldeko telebistan, urdinez jantzitako boluntario bizardunen artean aita ikusteko irrikan. Baina han dena zegoen lohipean: autoak, etxeak, dendak, zuhaitzak, kale-altzariak. Aita ere irentsi ote zuen basak?, galdetzen zuen Xabik bere kabutan, bihotza taupaka buru soilduren bat ikusi orduko, baina kamerak beste norbait filmatzen zuen berehala: elkarri fardel handiak pasatzen zizkioten bi morroi, hankak uretan; DYAk erreskatatutako agureak zodiacetan lokaztegian barna, txokolate-ibaian intxaur oskolak nola; atsoa txabusina soinean etxetik ateratzen, txoriaren kaiola eskuan. Burdin-korapilo bihurtutako autoen ikuskizunak hotz uzten bazuen Xabi, txoria salbatzeagatik hiltzeko prest zirudien atso haren bakardade erabatekoak jo eta txikituta utzi zuen.

        65 egun.

        — 31 minutu eta 22 segundo —iragarri du Nagorek, Oreretatik Hendaiarako bidaia neurtuta.

        — Geurea al da autoa? —galdetu du Xabik.

        — Bai auto zatarra! —zapuztu da Gotzon.

        — Zatarra? Noiz ikusi duk hik halako auto dotorea? Peugeota duk!

        — Peugeot? —muturra okertu du Xabik, rallye kartetan Peugeotik ez dagoelako.

        — Peugeot marka ziurra duk —aitak, sinesmen osoz.

        — Erosi egin al duzu? —galdetu dio Nagorek.

        Aita-amek begiak gurutzatu dituzte. Amak hitz egin du:

        — Tira, saiatu ere egin beharko dugu, ala? Ea, goazen!

        Autoaren barrualdeak aitaren Ducados zigarroen usaina duela konturatuta, Xabiri otu zaio agian auto txiki hartan biziko dela aita, baina segituan baztertu du ideia. Aitak haurrei so egin die atzeko ispilutik autoa martxan jarri aurretik. Xabik burua atera du leihotik: kale hutsetan ibiltari bakartiak, txanoa buruan, ibili makalean, zakurra paseatzen; saltokietako idazkiak frantsesez: «boulangerie-pâtisserie», «chasse-pêche», «librairie-papeterie». Itxuraz aitak ongi ezagutzen ditu inguruok, bizitza osoa bertan eman bailuen, ordura artean bizitza bikoitz bat biziz. Beharbada bigarren sendia dauka hemen: emazte panpoxa, seme-alaba pinpirinak, halakoxeak iruditzen baitzaizkio bazterrok Xabiri, apainak, garbiak, arrotzak.

        65 egun eta hantxe zeukan aita, betiko beso gihartsuak, betiko ile luzeak buru atzealdean, betiko ile-xerloa gainean trabeska, airean dantzan orain, kanpora jauzi egitera balihoa bezala. Bolanteari eusten zion esku bakarrean jarri zuen arreta, aitaren gidatzeko estiloarekin beti bezain miretsita. Bihurgune itxian itzuli malgua egin zuen eskuaz, hain arin eta zehatz non rallyetako gidarien antzera egingo zuela pentsatu baitzuen semeak.

        — Aita, noiz itzuliko zara etxera? —galdetu zuen Nagorek.

        — Etxean nago hemen.

        — Baina geure etxea ez dago hemen!

        — Ez nago hemen nahi dudalako, hemen egon behar dudalako baizik.

        — Zergatik?

        — Hargatik.

        Aitaren betiko erantzun mentsa: Hargatik. Gauzak ez dira sekula hargatik, esan zuen Xabik bere artean. Aita ikusi edo ez ikusi, kontu larriegia zen hargatik batekin ebazteko. Aitaren patxada nahasgarria suertatzen zitzaion: ez al zen beren larriminaz ohartzen? Aldi berean, seinale ona ere izan zitekeen: aita lasai bazegoen, halaxe behar zuten beraiek ere. Baina nola joka zezakeen hain axolagabe, etxera itzuli ezinda? Galdetzeak, ordea, beldurra ematen zion Xabiri, edo lotsa, edo biak.

        — Zergatik ezin duzu etxera itzuli? —ekin zion Gotzonek, Xabiri gogoetak lapurtuz.

        — Ez didate uzten.

        — Nork? —estutu zuen Gotzonek.

        — Ez didate uzten, eta kito.

        Nori buruz ari zen? Xabik ez zuen entzundako ezer ere sinesten, eta beldur zen aitak ez ote zuen Hendaian geratzea nahiago, han gustura zegoelako, umerik gabe, edo beste ume txukun ergel batzuekin. Ziur belkrozko oinetakoak erabiltzen zituztela. Sabeleko korapiloa koska bat gehiago estutu zitzaion.

        — Ez al da polita Hendaia? —esan zuen aitak, zigarreta piztu aurretik.

        Baietz esatekotan egon zen Xabi, hala baitzen, baina zer axola zuen polita edo zatarra izatea? Han geratzeko arrazoiak zer zeukan edertasunarekin zerikusirik?

        Horixe pentsatzen ari zen, aita granadina-z mintzatzen hasi zenean: han inork ez zuela muztiorik edaten, granadina baizik, edo bestela mantalo, edo orangina aukeran. Izen arrotzak denak, Xabiren irudiko, eta seme-alabak limurtzeko erabiliak, mutilak ongi igartzen zuenez. Zigarretari hurrupa bat kendu zion aitak, semearen saminari entzungor, eta irribarrez bi zuhaitzen artean sartu zuen autoa. Krak! egin zuen esku-frenoak. Amaitua zen txangoa.

Etxaurrean Hôtel Hendayais zioen pinturazko idazkiak, baina barrualdean taberna zegoen, taberna zahar eta arraroa: ezker-eskuin formikazko hiruna mahai lerroan, paretei jarraituz moleskinezko eserleku gorri barrubigunak, mahaien beste aldean zurezko aulkitxoak, eta erdiko pasabidearen amaieran zur eta marmolezko barra altu-altua. Jendetza eta zarata zegoen, musikarik ez.

        — Eser zaitezte hor! —agindu zuen aitak telebistaren azpiko mahai hutsa erakutsiz.

        Gurasoak barrara bildu ziren, bezeroak agurtzera; bizkarrekoak aitarentzat, irribarreak amarentzat, denak ziren lagun.

        — Aitak horrenbeste lagun zeukanik —esan zuen Xabik.

        — Aitak ez al du etxera etorri behar? —galdetu zuen Nagorek.

        — Nik al dakit —marmar egin zuen Gotzonek.

        Xabik soinean zeraman txandal horiari begiratu zion adoretzeko, eta gurasoak bilatu zituen begiekin. Ama aizkolari edo basagizon itxurako bizardun ile gorri batekin ari zen, umeei begira biak. Gizona mahaira gerturatu zitzaien, koadrozko alkandoraren mahukak besoan bilduta, harrizkoak ziruditen eskuetan platertxo bana. Platertxoen edukia eskaini zien, baina han zegoena ezkutatuz, emango dizuet ez dizuet emango, joko dibertigarria hasieran baina gogaikarria ondoren, erraza zelako plateretan jateko goxoak izango zituela asmatzea. Zertara zetorren hainbeste antzerki?

        — Garbantzuak!

        Hantxe zeuden garbantzuz betetako platerak eta umeak haien aurrean, barre edo negar egin ez zekitela, egindako txantxaz harro ageri zen gizon ustez sinpatikoari begira; eta hala geratuko ziren, amorratuta, gizonak patrikatik koloretako goxokiak atera izan ez balitu, haiek marmolez apaindutako formikazko mahaiaren gainean jartzeko.

        — Zer esaten da? —esan zuen aitak, gizonaren ondoan jarrita, baso bat ardo eskuan.

        Basagizonak umeei irribarre egin zien, eta Xabik haren bizar, bekain, betile lastokarak ukitu nahi izan zituen. Eta agian horregatik, bere bizar ugariari begira geratu zitzaiolako eman zuen behar baino denbora gehiago erantzuteko, edo akaso goxokia ahoan zeukalako ordurako, baina gizona joanda gero bakarrik lortu zuen eskerrik asko ahoskatzea.

        Gainera goxokia segituan berriz paperean bildu behar izan zuen, amak granadinaz betetako basoak ekarri zituela ikusirik. Dangada luze batez hustu zituzten basoak bi mutilek, eta gasaren eraginez begiak malkotan zituztela amaitu zuten, ez arrebak bezala, neska zuhurra bera, irribarretsu begira zeukatena, baso betea begien aurrean.

        — Emadan pixka bat —esan zion Gotzonek.

        Ezetz egin zuen Nagorek buruarekin, irribarrea pittin bat areagotuta, eta galderaren esperoan zegoela agerian utzita. Betiko kontua zen: «Gerorako gordetzen jakin behar da», makina bat bider entzuna zeukaten leloa.

        Amari baimena eskatu eta lasterka atera ziren tabernatik, arreba bakarrik utzita, eta taberna parean zegoen Iraola Sports izeneko kirol-dendako erakusleihoari begira jarri ziren, hango manikiak, eskiatzeko mono, kasko, betaurreko eta makilekin apainduak; haien atzean, eskiatzaileen argazkiak, gehienak elurretan behera abiada bizian, alde batera makurtuta, sorbaldarekin lurra ukitzeko zorian, elur-txirbilak airean.

        Zeinen hiri sofistikatua Hendaia.

        — Fis-cher —irakurri zuen Xabik, eta markari buruz zerbait esatera zihoanean, maldan gora zetorren motor batek estali zuen bere ahotsa.

        Velosolex batean zetorren agurea, pedalei eragiten, zira berdezko lan-jantzia soinean. Erakusleiho ondotik pasatzean, haren isla eskiatzaileen irudiekin nahasita ikusi zuen Xabik, eskiatzailea maldan behera, agurea maldan gora, kanabera motorraren atzealdean zekarrela, plastikozko kaxa berdea ondoan, aparejuak hari edonola lotuta, harik eta herriko plazan sartu zen arte, pedalei eragiteari utzita.

        Harrigarria egiten zitzaion Xabiri hango lasaitasun tristea.

        — Non dabil jendea?

        — Gerran hil ziren denak —erantzun zuen Gotzonek.

        — Zein gerratan?

        — Bigarren Mundu Gerran! Nazien kontra galdu zuten. Maitasun kontuetan adituak dira, baina gerra kontuetan ez dakite ezer!

        Mirespenez beteta begiratu zuen Xabik anaia, eta sentimendu hura partekatu nahian eskiatzeko jantziak erakutsi zizkion Nagoreri, aurkikuntza arrebaren aurretik egin izanak ematen zion jakintsu aireaz:

        — Haiek elurretarako betaurrekoak dira, haiek kaskoak...

        — Berdin dik, hik ez duk inoiz ere eskiatuko —eten zuen Gotzonek.

        — Ni rallye gidaria izango nauk —esan zuen Xabik, inoiz ere eskiatu ezin izango zuela konbentzituta.

        — Eska iezaiok autoa aitari, orga harekin karrera asko irabaziko dituk.

        — Irten ziren gurasoak tabernatik eta haien lagun saldoa ere bai; lehenik aita, eskuak patrikan, txistuka, eta geroxeago ama, emakume ile motzeko batekin hizketan. Hogei laguneko kuadrilla izango zen, jendetsuagoa agian. Haien artera sartu zen Xabi, arreta bereganatzeko asmoz. Aitaren eskuari heldu zion. Segituan sumatu zituen besteak galdezka; lehenik gizon handikote bibotedun bat, ea semea ote zen. Baietz aitak.

        — Esaiok hire izena.

        — Xabi naiz.

        — Laster hire aita baino handiagoa izango haiz —gizonak.

        — Ez duk zaila! —zakurra sokaz lotua zeraman beste batek.

        Eta denak hasi ziren barrez, eta Xabik bazekien aita ere barrezka ari zela, bere eskua sentitzen baitzuen gora eta behera, aitak hala egiten baitzuen barre, sorbaldak gora eta behera mugituz.

        Taberna batetik besterako bidea (agerikoa baitzen beste taberna batera zihoazela) gurasoen lagunen lausenguak entzuten jardun zuen Xabik. Eta denak sinetsi zituen gainera. «Mutil azkarra». «Mutil sendoa». Eta, bereziki, «Joxemariren semea»; huraxe zen, dudarik gabe, meritu nagusia, argi geratu zen gizon eta emakume haien begietan. Begion miresmena sentitu zuen Xabik. Pozik zegoen eta ez zuen auzitan jarriko Joxemariren semea izateak handia behar zuela, kasik bedeinkazioa. Sentimenduak inoiz ihes egingo ez zion ziurtasunak zorionez bete zuen mutila.

        Hurrengo tabernan zorteko izan ziren, jolas-makina horietako bat baitzeukaten, txanpon baten truke moto lasterketak irudikatzen zituena. Nahiago zukeen autoak balira, baina tira. Goiza pasatuko zuten behintzat. Gurasoen lagunak kuxkuxeatzera biltzen ziren, eta motoa gobernatzeko haurren trebezia aipatzen zuten, eta txanponak ematen zizkieten.

        Hendaiako egonaldia tabernaz tabernako erromesaldi batera mugatuko zela pentsatzen hasita zegoen Xabi, aitak «hondartzan itzulia ere egingo dugu» esan zuenean. Pozarren jarri zen Xabi, baina berehala kamustu zitzaion poza, aitak «Emilio lagunaren etxean» gaineratu zuenean; makina bat gomuta ibili zuen Xabik hondartzarako bidean, urduri samartua, Emilio horren etxean bazkaldu beharko zutelako. Baina bazekien alferrik zela marmarka hastea, dena erabakita zegoen munduan bizi baitzen. Hondartzaren ikusmirak, zorionez, ondorengo estualdiak ahantzarazi zizkion: inoizko hondartza handi eta bikainena zen hura.

        — Hemen bizi al zara? —miretsita galdetu zion aitari.

        — Hemendik gertu —erantzun zuen aitak, ukondoa leihotik kanpo, autoa uzteko toki baten bila.

        Kasinoaren aurrealdeko auto ilaran sartu zuen azkenean, eta haurrak autotik jaitsi eta hondartza zedarritzen zuen murrutxoan eseri ziren, itsasoari beha.

        — Hangoa Hondarribia da —esan zuen aitak, atzamarraz eskuinaldeko eraikin zatarrak erakutsiz—. Eta hango bi harritzarrak, Tonbak. Ikusten? Frantsesek les deux jumelles esaten diete, eta belarrimotzek las dos gemelas. Ugerrez estalitako dinosauroaren haginak iruditu zitzaizkion Xabiri, distantzia kalkulatzeko ahalegin antzua egiten zuen bitartean.

        Ondoren pasealekuan barrena abiatu ziren bostak, urrats batzuk atzera gurasoak, solas gordean, Gotzon kopetilun larunbat arratseko futbol partida galdu izanagatik, Nagore eta Xabi arroketan jauzika makila bila, itsas bazterrera jaitsi eta ahalik eta urrutien botatzeko, soldadu lerroen gisa lehorrera zetozen olatuei desafio eginez. Pasealekuaren muturrean izozkiak saltzeko etxolatxoa arakatzen ibili ziren ateko zirrikitutik, barneko izozki goxoekin ametsean.

        Bien bitartean gurasoek solasean jardun zuten bazter batean, baina haurrak ez ziren hurbildu, inor ez hurbiltzeko doinuan ari zirelako.

Emilioren etxea hondartzatik gertu baino gertuago zegoen, oinez ere di-da batean joateko moduan. Hala iruditu zitzaion Xabiri, autoz ez baitzuten minutu pare bat baino gehiago egin.

        Txingudi badia ezdeusa begitandu zaio hondartzarekin alderatuta, nahiz eta erdialdean irla txiki laua dagoen, belar urria han-hemenka. Baina hor ez dago inor. Arratsaldean bertan bazterrak ikuskatzera joango direla pentsatzen ari da, pareko eraikinean Hôtel Bellevue irakurri bitartean, aitak autoa Emiliorenera daramatzan tuneltxoan sartu eta etxartean utzi duenean. Anai-arrebak gogogabe jaitsi dira, eta gurasoek puskak igo ala maletategian utzi eztabaidatu dute. Aitak alde batetik bestera burua estaltzearren propio utzitako ile-xerloa orraztu du pentsakor, arropak autoan utzi eta jatekoak igotzea deliberatu aurretik. Gaua ez dutela han pasatuko ondorioztatu du Xabik, lasaituta.

        Ezkaratzeko paretak moketa urdinez estalita daude, mailak linolio beltzez. Bigarren pisuko korridore ospelaren hondo-hondoan aitak hatz-kozkorrekin jo dio zurezko ateari. Gizon bibotedun luzexka batek zabaldu du, diosalezko murmurio bat ahoskatuz. Dena egiten bide dute isilean toki honetan, esan du Xabik bere kabutan, eta gauzak ulertzen hastearen sentimendu bitxia egin zaio. Korridoreko ilunantzea zeharkatu eta, sukaldea ezkerrean utziz, egongelan sartu dira. Irudi geometrikoz margotutako papera hormetan, zoruan moketa, sabaian lastozko lanpara, izkina batean mahai borobila zortzi platerekin, zurezko zortzi aulki inguruan, eta leihoaren alboan sofa txikia, mahai baxua, telebista. Indioaren posturan eserita, tenis partidari begira dago mutil zurbil argal bat. Goitik behera aztertu ditu etorri berriak.

        — Eseri lasai —esan du Emilio behar duenak, bibote sarriak ematen duen ahotsaz, baina sendiaren etorrerak sortzen dion poza azpimarratzeko doinuan.

        — Hemen duzue beste lagun bat —esan die Joxemarik haurrei, tenisa ikusten diharduen mutila erakutsiz.

        — Agurtu itzak lagun berriak, Eneko —esan dio Emiliok.

        Enekok esku lotsatia altxatu eta «aupa» xuxurlatu du, hainbeste jenderen aurrean kikilduta. Benaz, on puska dirudi.

        — Hau duk hire familia, Ugarte! —ozen esan du Emiliok, denek entzuteko moduan—. Eser zaitezte! Eneko, hator mahaira oraintxe!

        Mutila lurretik altxatzen hasi orduko adats luzeko emakume bat sartu da gelan, zapia eskuetan. Alai agurtu ditu ugartetarrak.

        — Izaskun —esan du, eskua bularrean.

        — Zer da hori? —galdetu du Gotzonek, sudurra lapikoan sartuta.

        — Barraskiloak tomate saltsan —erantzun dio Emiliok, eta umeen begitarteari erreparatuz—: Ez al dituzue maite?

        — Bai noski! —bota du aitak.

        Xabiri korapiloa egin zaio sabelean. Nola liteke inork barraskiloak jatea? Amari begiratu dio babes bila; honek sorbaldak jaso ditu, Izaskuni zeharka begira.

        — Ez dakit umeek ez ote duten beste zerbait nahi —esan du Izaskunek—. Patatak eta solomoa akaso.

        Aitak ez du amore emango, kanpokoak laketzea maite du.

        — Hau ez da jatetxea.

        — Ez dago kuidadorik, Joxemari —baretu du Izaskunek—. Berehala prestatuko dut zerbait.

        — Ezta pentsatu ere! —oldartu da aita—. Barraskiloak prestatu ditun, eta barraskiloak jango ditinagu denok.

        Emiliok giroa baketu du:

        — Trankil, Ugarte! Erabaki dezatela umeek —eta umeei esan die—: Orduan, zer, jango al dituzue barraskiloak?

        Anai-arreben eta aitaren arteko begiradak geziak dira.

        — Nik ez —ausartu da Gotzon.

        — Nik ere ez —Nagorek.

        Xabik ez daki zer esan, ez baitu aita zapuztu nahi.

        — Hik zer diok, Xabi?

        — Beno...

        — Beno, zer?

        — Ba... jango ditut.

        — Ziur al zaude, Xabi? —amak kezkati.

        — Hilda al daude? —Xabik.

        Barrez hasi dira denak, eta amak abagunea profitatu du:

        — Lagunduko dizut sukaldean, Izaskun.

        — Ez, emakumea, segituan egingo dut zerbait, zaude lasai.

        — Nik ere solomoa jango dut —esan du Enekok, ahots sudurkariz.

        — Laurentzat solomoa orduan —sukaldera joan da Izaskun.

        Xabik aitari erreparatu dio: ezezko keinua egiten ari da buruaz. Zapuztuta eta haserre dagoela konturatu da. Erru sentimendua kilimak egiten hasi zaio Xabiri. Baina zer egin behar zuen ba berak?

Igande iluntzean itzuli ziren Hegoaldera, bezperan eramandako poltsa handiko janariak eta aitaren arropak Hendaian utzita. Geltokirako bidean isilik zihoazen denak, harrigarria zen Hendaiako bakartasun hura, kale huts haiek. Etxeetako argi piztuek baizik ez zuten han inor bizi zen zantzurik adierazten, bestela dena zen mortu. Aita geltokitik aldentzen ikusi zuten, Peugeotaren atzeko argietako bat itzalita zeramala, eta denak eskua altxatuta geratu ziren, autoa bistatik galdu zuten arte, nor bere pentsamenduetan murgilduta, trenaren zain egoteko uneak ematen baitzuen nor bere baitan biltzeko tenorea, nork bere etorkizunaren nondik norakoez gogoeta egitekoa. Horregatik zihoazen isilik txarteldegirako bidean, ama poltsak eskuetan hartuta, Nagore bere kuxinari helduta, eta beste biak aurretik oinez, elkarren aldamenean, ezer esan gabe.

        — Nik ez dut hona etorri nahi —esan zuen Gotzonek.

        Baina ama txartelak erosten ari zen, eta bere anai-arrebek ez zeukaten erantzun aproposik.

        Gurasoek hurrengo ikasturtea Iparraldean egin beharko zutela esan zieten Hendaiako lehen egonaldi hartan, eta Xabik bazekien, hartaz jardun zutelako, beste biek ez zutela nahi. Arratsalde osoa zeramaten arrazoiak ematen, arrazoiak harrikadak bailiran, ideiaren arriskuez geroz eta ohartuago. Arrazoi bakoitzeko, are okerrago sentitzen zen Xabi.

        — Sekula ez dut nire lagunen pareko inor aurkituko —zioen Gotzonek.

        Baina gauzak erabakita zeuden etxean bizi ziren.

        Xabik ez zekien bere buruaz harro edo lotsatuta sentitu behar ote zuen, aldaketak inolako kezkarik eragiten ez ziolako. Gurasoen alde jarri izana damutzen zitzaion pixka bat, haien proposamenari horren erraz baietz esan izanagatik, gero baiezko horren aitzakia erabili baitzuten gurasoek, atzetik etorritako ezezkoen kontra. Joko ziztrina.

        — Xabik nahi badu, zuek zergatik ez?

        Eta anai-arreben begirada erdeinuz beteak.

        Benetan egia zen, ostera, Xabiri ez zitzaiola axola han edo hemen ikastea, ez zuela funtsean trabarik ikusten. Oreretako ikastolan ikasle erraria zen, ertaina, bere burua aurkitzen ez zuena. Noizbait okertu zen, eta ez zekien non. Lagun handirik ez zeukan, zaletasun handirik ere ez, eta, azken batean, tokirik ere ez. Futbolean ez zekien, eta mundu guztiak futbolean egiten zuen mundu hartan arazo larria zen. Kontua ez baitzen bakarrik jokoa ergela zela, baizik eta oso zaila zela baloia hartu eta harekin zerbait zentzuzkoa egitea, eta ez, demagun, hesiaz beste aldera botatzea, Xabik nahi gabe, jokatzen ausartzen zenean, egin ohi zuen modura. Eskerrak tarteka nesken konpainia aurkitzen zuen, eta haiek limurtzeko hitzak ere bai, gauza zaila baina ez ezinezkoa. Bizitzaren kontuez aritzen ziren, gurasoez eta lehengusuez, eta batzuetan mutilez, eta horretaz aritzean Xabiri galdegiten zioten, eta hark ongi baliatzen zuen parada aditu plantak egiteko eta nesken txaloak biltzeko.

        — Ergelak eta astakiloak dira.

        Eta neska guztiak pozik.

        Baina neskak soka-saltoan, goman, kromotan aritzen ziren maiz, eta horietan Xabi aparte geratzen zen: badira mutil batek eskolan egin ezin ditzakeen gauzak.

        Edonola ere, Xabik ez zeukan bere tokia, baimenik eskatu gabe eta arraro sentitu gabe besteek irudiz bere sentitzen zuten hura. Eta nesken artean ere beti izango zen arrotza, eta, haiekin elkartzean, arroztasun hori airean ibiliko zen. Ikastola eraikitzeko tenorean horixe bakarrik ahaztu izan balitzaie bezala: Xabiren tokia. Jolas garaia, beraz, ikasle gehienentzat inertzia hutsa zena, rubik kubo arraio hori argitzea baino buruhauste korapilatsuagoa zen. Zer egin? Norekin elkartu? Aldakortasunera kondenatuta zegoen. Futbolean aritzeko erabakia hartzen bazuen, taldeak osatzeko orduan azkenetakoa geratuko zen, azkena ez bazen.

        — Mikel.

        — Kepa.

        — Oihan.

        Eta bera hortxe, lurrera begira, harri txikiei ostikotxoak jotzen, trantze hura noiz pasatuko zain.

        — Dabid.

        — Aitor.

        Ez adiskidetasunik eta ez leialtasunik, futbolerako talentua zen axola zuen gauza bakarra, eta hautatzaileak ez ziren alferrikako errukiarekin ibiliko, beti aukeratuko zituzten onenak lehen eta txarrenak azken.

        — Iker.

        — Egoitz.

        — Xabi.

        Hendaiara joatea, honenbestez, konponbide esperantzagarria zen. Zerotik hasteko aukera. Eta horixe esan zien gurasoei, ñabardurak ezkutatuz noski, eta horrexegatik zeuden anaia eta arreba eserleku bat harantzago, ama eta Xabi aurrean bakarrik utzita, solas ezkutuan.

        Biharamunean, autobusa hartu orduko, bere ondoan esertzen zen Etxebarriari kontatu zion asteburuan Iparraldean ibili zela, ikasturtea amaitzean ikastola utziko zuela, eta hara, beste aldera joango zirela bizitzera. Eta han bazela hondartza bat amaigabea, eta jendeak eskirako zaletasuna zeukala, eta gerra galdu zutela maitasunean bai baina gerra kontuetan ezdeusak zirelako.

        — Frantsesa ere ikasi diat zerbait.

        — Bai zera!

        — Hik galdetu.

        Eta halaxe hasi ziren autobusa autobusé, ikastola ikastolé, aldameneko eserlekuetako lagunak biltzen zitzaizkien bitartean, Gogorza, Uranga eta Ibarguen, denak ere Xabiren kontuekin liluratuta, eta Xabi harro, ezustean ailegatutako protagonismo ezezagun hark hanpatuta.

        Gezurrak eta egiak nahasi zituen, halako zigorgabetasunaz, non gezurra plazer bilakatu baitzen. Etxebarriak miretsita begiratzen zion, nork eta gelako liderrak, futbolean maisua zenak!

        — Aitari ez diote etortzen uzten Bilboko uholdeez geroztik —esan zien Xabik.

        Eta hala zelakoan zegoen, Marian lehengusinak errefuxiatu hitzaren zentzua azaldu zien arte, umeak zaintzera joandako gau batez. Poliziarengandik mendian gora ihes egin zuela, egunak eman zituela gordean Hendaiara ailegatu aurretik. Nolatan ez zien inork ezer esan? Bere burua gorrotatu zuen Xabik, lagunen aurrean Bilboko uholdeak aipatu izanagatik eta aitaren benetako istorioarekin lagunak gehiago liluratzeko aukera alferrik galdu izanagatik.

        — Zergatik ihesi?

        — Atxilotuko zuten beldur zelako.

        Horra arrazoi dotore bat, pentsatu zuen, eta ez uholde ergel horiek!

        Marianek aste osoa zeraman haien etxean, amak bakailaoan lanean hasi behar izan zuelako. Zaila zen bakailaoa arrain bat, lan bat, toki bat edo zer zen asmatzea, ama gauak irentsita joaten ikusten baitzuten, zinez nora ote zihoan jakin gabe. Haurrak ikastolarako esnatzeko tenorean ailegatuko zen ama lanerako zira hori batez jantzita, eta gosaria prestatu ondoren haurrak agurtu eta ohera sartuko zen lotara.

        Laster ohartu zen Xabi, zein ezberdinak ziren aitaren eta amaren absentziak, eta galdezka arituko zen, esaten ziotena ulertzeko gaitasuna galdu izan balu bezala, «bihar» hitzaren esanahia ahaztuta. Lehengusinak ahal zuen guztia egiten zuen Xabiren gogotik amaren akordua erauzteko, bereziki afalorduaren aurretik, mutilak leiho parean egon besterik egin ezin zezakeen tenore hartan.

        Marianek Euskadiren askatasunaz, Francoz eta amnistiaz hitz egin zien, eta Gotzonek eta Nagorek arretaz entzuten zituzten Marianen istorioak.

        — Baina libre izango al gara noizbait?

        Zer axola zion, ordea, amnistiak edo Euskadiren askatasunak, ama ez bazegoen?

        Afaltzeko gazta eta urdaiazpiko sandwichak egingo zizkien, eta telebista berandura arte ikusten utziko zien, ordura arte nahikoa laxoa zen etxeko erregimena are gehiago lasaituz.

        Gero ohean begiak ezin bildu geratuko zen Xabi, ezkaratzeko zaraten zelatan. Kaleko atea zabaltzen zenean, atezuan jartzen zen; pausoak entzuten ziren behetik gora, baina ate aurrean geratu ordez gora segitzen zuten. Beheko solairuan bizitzearen alde txarra zen mundu guztiak igaro behar zuela haien ate aurretik derrigor, horrek haurraren baitan sortzen zuen ilusio eta etsipen nahasmenarekin. Etxe barruan baleude bezala entzun zitezkeen egurrezko oholen gaineko urratsak, eta haiek bereizten ikasi zuen Xabik, oholen gaineko zaraten ñabardura txiki guztiak: Agustin bizilagunaren pausaje dardaratia, delikatua eta tartekatua; edo Arantxa laugarrenekoa, etxera beti saltoka igotzen zena, zoruaren kontra harrika kasik.

        Aita gauez etxeratzen zen garaia etorri zitzaion gogora Xabiri, ezkaratzean sartu aurretik entzuten zuela etorreran, patrikan zintzilik zeraman giltza mordoiloari esker. Atea danbateko batez itxiko zen, malguki indartsu bat baitzeukan ixteko, eta atearen goialdeko beirategiak durundi egingo zuen etxearen egurrezko egituraren baitan. Ate aurrean giltza egokiaren bila jardungo zuen unetxo batez, eta atea zabaldu ondoren (ez lehenago) garbituko zituen oinak etxean sartu aurretik. Berokia korridorean zintzilikatu, umeen gelan burua sartu eta iluntasunari begira geratuko zen, hango formetan haurren aurpegiak asmatu nahian menturaz, batzuetan oso denbora laburrean, beste batzuetan luze, bizkarra atearen ertzean paratuta, Xabi ere zelatan ari zitzaiola jakin gabe.

        Baina egun hartan ez ama eta ez aita, ez zen inor agertu. Telebistaren zarata besterik ez, hormek apaldutako ahotsak, barre algarak eta txaloak. Urruneko munduaren poz betierekoa.

Aitak Emilioren etxean iraun zuen bitartean Xabi ohartu zen zinez nolako zorigaitza den ohea bustitzea. Ordura arte txiza egitea arnasa hartzea edo jatea bezalakoa izan zen, jaiotzetiko ohitura, beste ezein ohituraren parekoa, ohitura narrasa bai, ezerosoa, baina aparteko arriskurik gabea. Baina ez dago etxeko abarotik irtetea bezalakorik, ohartzeko arraroak eta are lotsagarriak izan daitezkeela ohitura batzuk. Zaila da jakintza horren uneaz jabetzea, ordea, arrarokeriaren ezagutza ez baita une zehatz batean gertatzen, ez bada ezarian, gutxika, arrastoak batzen doazen heinean, eta arrasto guztietan deigarriena zen pixoihalak bere gorputz gero eta handiagoan hartzen zuen itxura, hain ezegokia eta traketsa. Amaren keinuetan ere antzeman zezakeen kontuak sortzen zion neke lausoa; toallak garbitzera botatzeko saskia irekitzeko keinuan, adibidez, halako bortizkeria kasik antzemanezina, baina Xabiri oharkabean pasatzen ez zitzaiona. Amorrua ezkutatzeko ahaleginak, bestetik, lasaitu beharrean, larritu egiten zuen.

        Arrasto gehiegi, errealitateaz ez ohartzeko.

        Horregatik, Enekok elkarrekin lo egiteko eskatu zionean, Xabik izua eta lotsa sentitu zituen. Gurasoak salan asko luzatuko zirela esan zion (Xabik salan egiten zuen lo), ez zuela merezi orain sofan mihiseak jartzen hastea, eta ongi zeudela burusien azpian linterna eskuratu berriekin jolasean, bazegoela tokia, eta gainera halako ilusio batekin esan zuen, opari bat egiten duenaren pozarekin.

        Agian egia esan izan balio... «hi, eskertuta zagok, baina txiza egiten diat ohean». Baina ez zion esan nahi izan. Laguna lokartu bezain pronto altxatuko zen katuen gisara, etxea zeharkatuko zuen argirik piztu gabe, komunean jarriko zuen pixoihala, eta berriz bueltatuko zen ohera. Eta hala egingo zukeen, laguna bere sorterriko kontuekin hasi izan ez balitzaio, eta bere amonaren pasadizo nahikoa aspergarriekin.

        Esnatu zenean maindirea heze nabaritu zuen, eta berehala sartu zuen eskua azpian, kalteak neurtzearren, eta asko urduritu zen maindirea ez ezik lagunaren pijama ere bustirik zegoela sentitu zuenean. Katastrofea zen. Egia esan izan balu!

        Zer egin daiteke, ezer egin ezin denean?

        Zutitu hadi, joan esne bila, ekar ezak eta isur ezak maindireen gainean; beti izango duk hobe istripua, gaixotasuna aitortzea baino. Edonork izan dezake istripu bat, baina gutxik bustitzen ditek ohea hire adinarekin. Hik bakarrik, hi, beti hi, mutil aldrebes eta futbolari kaskarra.

        Atearen beste aldetik etxe esnatu berriaren zaratak ailegatzen zitzaizkion, ateen danbatekoak, sukaldeko ontzien kolpeak, irratia... Eta bere aldamenean Enekoren eskua ikusten zuen gora eta behera zebilela bularraren gainean, arnasa sakon eta lasaiaren erakusgarri. Enekoren ohe gaineko apalean munduko bola zegoen, errobot bat, Carioca markako errotulagailuak, Enekoren txikitako argazki bat urre koloreko markoan, komuniokoa. Esnatu eta ohea ikustean, argazkiko keinu irribarretsua gordeko al zuen?

        Zarranz argazki dendan egindakoarekin akordatu zen Xabi, oinak lurrean ipini ahal izateko aulkiari birak eman behar izan zizkiola, eta argazkilariak esan ziola:

        — Ez hadi kezkatu, txiki.

        Eta aulkiak zabu herdoilduen kirrinka bera egiten zuela bere hanken tamainara egokitzeko bira amaigabe haietan. Eta txiki hitza burutik kendu ezinik geratu zela orduz geroztik.

        Izaskunen ahotsak aterarazi du Zarranzen argazki estudiotik. Atearen heldulekua askatu gabe hizketan ari da:

        — Tira umeak, gora!

        Enekok begiak zabaldu dituela ikusi du Xabik, eta hasperen egin du, etorriko denaren espero etsian.

        — Ongi lo egin al duzue? —galdetu zuen Izaskunek.

        Enekok burusia kendu zuen gainetik, ohean agondu eta bekozko zimurtuarekin zerbaiten bila hasi zen zopa egindako maindireetan haztamuka.

        — Zer da hau? —esan zuen, hatzak sudur-zuloen parean jarririk.

        Eguzki bizia zegoen kanpoan, giro ederra kalean, eta baita etxean ere: Gotzon amari deika, egun berri baten promesa, irrati-kasetearen musika emakume baten ahotsean: «Cuando cantas, yo canto, con tu libertad», eta harekin batera biolinak, vals zoragarri baten doinuan.

        Musikari entzungor, Enekok hankak zabaldu zituen orbanaren ertzak begiratzeko:

        — Txiza egin al duk?

        — Nik? —galdetu zuen Xabik, galderaren ergelaz ohartuta.

        Eta erantzuna entzun aurretik bere burua gela zeharkatzen ikusi zuen, kasik ihesean lasterka zihoana bera zela ohartu gabe eta, Izaskunen besoaren azpitik pasatuz, komunerantz abiatu zen, bizitzako hurrengo urteak bertan igarotzeko asmo irmoarekin. Zarranzen argazkia egin zioten egun hartan, etxetik irten baino lehen ileak urarekin orraztu zituela oroitu zuen, buruaren atzealdean puntan geratzen zitzaizkion ileek amorrarazi egiten zutela.

        Ama zen orain atearen beste aldetik hizketan ari zitzaiona:

        — Ireki, Xabi.

        Eta aita:

        — Esaiozu irekitzeko.

        Doinu ezberdinak ziren.

        — Xabi, ireki, laztana.

        — Dile que abra —besteak gaztelaniaz.

        Burua hanken artean ezkutatu zuen Xabik.

        — Joan zaitez —esan zuen azkenik amak.

        Baina pausoak urrutiratzen zirela entzun arte ez zuen Xabik atea zabaldu, eta zabaldu ondoren ahaleginak eta bi egin zituen negar ez egiteko, negar ez egitea erronka zaila zela jakitun, are ezinezkoa, inoiz ez zuelako malkoei behar zen unean eustea lortzen.

        Hortik aurrera dena erraza izan zen, amaren magalean barrua hustea eta halakorik berriz gertatuko ez zela bere buruari promes egitea.

        — Hurrengoan plastikoa jarriko dugu ohean —esan zuen amak, mutilari buruan musu emanez.

        Aurrekoetan ez bezala, Enekok bere aurpegi zirtolaria erakutsi zuen egun hartan txizaren aitzakia erabilita, baina, bustitakoa bere ohea izaki, ezingo zitzaion ezer leporatu. «Xabi sesele pipi en la cam», esan eta esan ari zen, hura Xabik ohean txiza egiten zuela frantsesez esateko moldea zelakoan, eta besteek sinetsi. Bere ahotsak durundi egiten zuen Txingudi pareko etxe arrosen kontra, eta bueltan etortzen zen isekari: «Xa-bi-se-se-le-pi-pi-en-la-cam!». Beren buruen gainetik Hondarribirako bidean igarotzen ziren abioiek bakarrik lortzen zuten mutilaren ahotsa itzaltzea, baina hantxe ikusten zuen Xabik keinuka eta ahoa mugitzen, hegazkinaren zaratari aurre eginez, bere burlarako erabakian tematuta.

        Amorrazioa ahuleziaren baliokide izan ez balitz, gogotik astinduko zukeen burua hondarpean sartzeraino. Baina soseguko agertzeko erabakia hartua zuen, gertakariari larritasuna kentzearren, eta esaten uzten zion. Gainera, inoiz ez zuen inor jo, ez zen horietakoa.

        Azkenean gogaitasunak salbatu zuen, ez bereak baina bai Gotzonenak, hura purrustaka hasia baitzen, inguru hartan harriak itsasora botatzea bestelako jolasik ez zegoela. Eta baietz Enekok, bazuela bizikleta zahar bat aitaren garajean, zulatuta zegoela baina aterako zutela behintzat zoko hartatik. Eta halaxe abiatu ziren.

        Horma baten kontra zegoen bizikleta, hankaz gora, aurreko gurpila kenduta, burdinazko ahuntz herdoildua, urkilatik Torrot koadro gorriraino amaraunak zintzilik.

        — Bizikleta bat duk, edo erdia? —zirikatu zuen Gotzonek.

        Xabik txantxa ospatzeko tentazioa baztertu zuen, ez gogo faltagatik, baizik eta berak bizikletarik ez zeukalako. Eta bazekien, bizikleta zahar ugari ikusitakoa zenez, pixka bat garbitu eta konponduz gero zein erraz dotoretuko zen. Horregatik poztu zen Gotzonek erremintak ba ote zeuzkaten galdetu zuenean, bizikleta bat bere herdoiletik berpizten ikusteko erakustaldia baino hoberik ezagutzen ez zuelako.

        Hormak pintatu gabe dagoen korridore baten amaieran dago Emilioren biltegi txikia. Enekok misterio handiz atera du giltza patrikatik, eta atzamarra ahoan paratu du, giltza daukanik ez kontatzeko sekretua dela adieraztearren.

        — Aitak hemen gordetzen ditu lanabesak.

        Kristalezko potoak daude apaletan, fruituak gordetzeko egurrezko kaxak, «Frutas Goicoechea, Irun», ardoa gordetzeko txanbila, bota katiuskak, makila batzuk, eta han nonbait metalezko kaxa bat. Nolako ezustea, ordea, kaxa ia hutsik dagoela deskubritu dutenean. Herdoilak jandako tresna batzuk, torloju eta iltze artean. Aliketak, kirtenik gabeko mailu burua, kurrikak.

        — Kristo! —madarikatu du Gotzonek—. Ea hor behean.

        Eneko kaxa bat baztertzeko makurtu da, eta poltsa batean bilduta dagoen zerbaiti heldu dio. Poltsatik atera du, koipez betetako trapu zahar bat agertu da. Trapua kentzen hasi da barrukoaren bila, eta azken trapu txatala kendu duenean, hantxe agertu da, argi txikiaren argipean dir-dir eginez, pistola beltz txiki bat.

        — Ni banoa —Xabik.

        — Ni ere bai —Nagorek.

        — Hortxe, lanabesa! —esan du Gotzonek, burdina eskutik kenduta.

        — Ekarri hori —Enekok.

        — Geldi denak hor!

        — Jaitsi hori, Gotzon! —Nagorek, ihesari emanda.

        Belarriak eskuekin estali ditu Xabik.

        — Zertan habil? Ez diat tiro egingo, babalorea!

        — Utzidak niri hartzen —esan du Enekok.

        — Erotu egin haiz ala?

        — Benga, hi, nirea duk.

        — Hirea?

        — Nireagoa behintzat. Benga, emadak!

        Enekok pistola hartu du barre urduri batekin.

        — Nik ere hartu nahi diat —kexatu da Xabi.

        — Hi txikia haiz.

        — Utzi ukitzen behintzat.

        — Hartu, nahi baduk. Baina ez ezak katua sakatu gero.

        Xabik eskuan hartu du:

        — Pam!

        — Et, et, et. Nahikoa duk! —urduritzen hasi da Eneko—. Ekarri hori!

        — Utzi niri —kuraia bildu du Nagorek.

        Xabik olioa sentitu du hatz mamietan: bustita dago. Nagorek hartu du ondoren, eta kanoiaren ahoari so egin dio.

        — Ez ditun hor partxeak aurkituko —Gotzonek.

        — Ez dauka balarik? —Nagorek.

        — Beno, beno, nahikoa! Ekarri hori!

        — Benga, norbait hilko dugu —esan du Gotzonek—. Nor hilko dugu?

        Denak barrez hasi dira.

        Orduan ohartu da Xabi, dardara batean dituela hankak. Hatz mamietako koipea galtzetan sikatu eta esan du:

        — Goazen!

        — Non zegoen hau?

        — Hor, kaxa horren atzean.

        — Utzi hor!

        — Goazen!

        — Bai!

        — Azkar!

        Inork ez du han geratu nahi. Atea itxi eta korrika alde egin dute.

        — Nola konponduko dugu bizikleta orain? —galdetu du Xabik.

        — Tiroka!

        Enekoren etxean epel zegoen, eta denak zeuden ke laino batean bilduta, mahaiko puskak jaso gabe, botilak, basoak, katiluak, Egin egunkaria, amaren betaurrekoak, eta kartetan aritzeko tapiza, nahiz eta ez ziren kartetan ari.

        — Bizi al gara? —esan zuen Emiliok.

        — Non ibili zarete? —amak.

        — Badian, harrika —erantzun zuen Xabik—. Hiru abioi bota ditugu.

        Puruari sakatuz barre modukoa egin zuen aitak. Paper fabrikako tximinia zirudien. Eta kantuan hasi zen berehala, Emilioren sorbaldari helduta: «Dicen, que por las noches, no más se le iba en puro llorar, dicen, que no dormía, no más se le iba en puro tomar...».

— Frantziara al zoazte bizitzera?

        — Ez, Iparraldera.

        Erantzuna ikasia zeukaten. Harri eta zur geratzen ziren auzoko belarrimotzak.

        — Baina non dago Iparraldea?

        — Bidasoaren beste aldean.

        — Frantzian beraz.

        — Frantzian ez, Euskadin, en Euskadi Norte.

        Eta horrela beti.

        Arraroa zen ikastolatik heltzean etxean inor ez aurkitzea. Non zeuden mahai gainean tolesteko eta lisatzeko jarritako arropa multzo haiek? Irratiaren murmurio betikoa, amaren errietak.

        Amak ordutegi berria zeukan behintzat, eta afalordurako etxean izaten zen. Sekulako lasaitua izan zen hura. Baina horrek ez zuen arratsaldeetako leihoan zain geratzeko ohitura ezabatu. Egunero-egunero, iluntzen hasi orduko, korapiloa egiten zitzaion sabelean, eta ama ikusteko irrikak leihora bultzatzen zuen.

        Arratsaldeko ordu luzeak arintzearren, Agustin bizilagunaren etxera joaten ziren Xabi eta Nagore, eta zaharraren argazki kutxak arakatzen ibiltzen ziren. Gotzonek, aldiz, futbol entrenamendua izaten zuen ia egunero. Mutil librea zen.

        Derrepente azalduko zen Figaro miauka, isatsa tente eta Agustinek azalpenak emango zizkion begirunez:

        — Argazkiak begiratzen ari gaituk, Figaro.

        Etxea biena baitzen, Agustinena bezala Figarorena. «Geure etxea», zioen beti, «Figaro eta biona».

        — Utzi Figarori bere aulkian jartzen —esango zuen Agustinek, inor sukaldeko leihopeko aulkian esertzen bazen.

        Eta kontuz kasurik egiten ez bazenion.

        Baina gizon alaia eta lasaia zen. Katua zen bere mania bakarra, eta bere besaulkian erdi etzanik irakurtzen zituen liburuak. Oso larria behar zuen gertakariak Agustin haserre ikusteko.

        — Zer moduz aita? —galdetzen zien, gaixo batez galdetzen duenaren doinuan.

        Denek zekiten, irudiz, aitak gaizki egon behar zuela, baina umeek aita ongi ikusten zuten, ikusten zutenean, zientoka lagunen artean pozik.

        Orduak ematen zituzten Agustinekin, hura liburu artean galtzen zen bitartean, betaurrekoak sudur puntan, Figaro altzoan hartuta, umeei asko erreparatu gabe. Halako batean iratzarriko zen, haurren sabel gosetia akorduan, eta esango zuen:

        — Joan zaitezte txorizo pixka bat erostera —eta bere larruzko kartera zaharretik txapon txiki batzuk aterako zituen.

        Eta umeak Morrongileta kaleko Aldira joango ziren, txanpon txiki haiekin txorizoaren ordez eros zitzaketen gauzak gogoan: soldaduak, kromoak, Boomer txikleak, Chimos goxokiak, miniaturazko autoak. Eskerrak Aldin ez zegoen jostailurik, apenas eskolarako gauzak, haiek ere tentagarriak, Milan ezabatzeko goma berri-berriak, luma-zorroak, koloretako plastidecorrak.

        — Eta ama?

        — Gero etorriko da.

        Ama eta gero hitzak kateaturik zeuden biak, betiko lotuak.

        Bainugela noble itxurakoa zeukan Agustinek: bainera handia, letoizko iturri dotoreak, ertzetan apaindutako ispilu bat. Ama berandutuz gero, bertan hartuko zuten bainua, leihoaren hegian zelatan jarriko zen Figaroren begiradapean. Eta uretan beratzen geratuko ziren ura hoztu arte.

        — Baietz minutu bat urpean arnasa hartu gabe!

        Kirol-poltsa urdina sorbaldan, aire nekatuarekin etxeratuko zen Gotzon.

        — Ama? —galdetuko zuen.

        Baina galdetu eta segituan azalduko zen ama, beti afaltzeko orduan. Nekez ezkutatuko zuten haurrek zoriona. Badira disimulatu ezin diren gauzak. Umeak haren inguruan bilduko ziren, eguneko kronika egitearren elkarri zapalduz. Kontatzearen plazeragatik. Eta Agustin bera animatuko zen haurrek ziotena egia osoa zela baieztatzera, hura ere haurren zorion bat-batekoaz kutsaturik.

        — Begira, ama, etxeko lanak egin ditut.

        — Bai, etxeko lanak egin ditu.

        Ama zalantzaren pisutik libratuko zuen zaharrak, menturaz.

        — Ongi portatu zarete?

        — Bai, ongi portatu gara.

        — Ongi portatu dira.

        Oihartzuna balitz bezala.

        Baina halako batean, goiz batez, elurra iritsi zen. Mundua, jolastoki handi eta irristakor bat. Maindire zuri handi bat eguneroko betebeharren estalki perfektu gisa.

        — Elurra! —entzun zuen Xabik, eta une batez hitz txuri hura ametsetan kiribilduta geratu zitzaion.

        Leihoaren hegira igota zegoen Nagore zen oihuka ari zena.

        Egia ote? Begi bat zabaldu zuen, eta ezkurren tamainako pinportak ikusi zituen airean noraezean, eta haiei zerien argi urdin-ubela. Bazkal osteko filmetan baizik ez zuen ikusia elurra ordura arte, urteroko promesa zapuztua zen, negu oro etortzekoa zena baina sekula arribatzen ez zena. Baina hantxe zegoen, bere gelako leihoaren bestaldean. Salto batean joan zen leihoraino. Hotzak aurpegia moztu izan balio bezala, halaxe sentitu zen burua leihotik irten orduko, baina horrek ez zion axola, pozez oihuka hasi baitzen. Ikuskizuna baino harrigarriagoa zen, ordea, isiltasuna. Gelditasun eternalaren doinu diskretua.

        Sukaldean oinutsik korrika sartu zenean ohartu zen, zerikusi gutxi zeukala bere zorionak amaren keinu ilunarekin. «Errepide sarea moztuta», zioen irratiak, eta ondoren: «Azken 50 urteotako elur ekaitzik bortitzena». Gauza onak ziren horiek, ordea: mundua jolastoki handi bat izango zen!

        — Gaur ez da ikastolarik izango —esan zuen amak, kezkati, kafeari trago bat lapurtu aurretik.

        Ohi zuen bezala zegoen, sukaldeko leiho parean zutik, leihoaren beste aldeari begira.

        Non zegoen larritasuna?

        Festa batera joateko prestatzen ariko balira bezala ziharduten haurrek batera eta bestera, gorputza estaltzeko puska egokien bila, nahiz eta hartarako arropa egokirik ez eduki. Jertsearen gainean bestea, eta bestearen gainean hirugarrena, eta horrela amak nahikoa iritzi zion arte. Eskuetan, galtzerdiak.

        — Non daude artilezko txanoak?

        — Zein txano?

        — Putza!

        Amak bazituen bere kezkak, ordea. Umeekin zer egin, esaterako. Eta Agustinen etxera joan zen, telefonoz ahizpari laguntza eskatzearren, hustutako katilua harraskan utzita.

        — Zergatik ez daukagu guk telefonoa, ama?

        Baina ama abiatua zen, eta Xabi haren atzetik.

        Koadrozko txabusina jantzita hartu zituen Agustinek, hura ere mila jantzirekin estalitako panpina irudi. Musuzapia eskuetan, ez zirudien ospakizun askorako.

        — Gaur jai! —azaldu zion Xabik zaharrari, begiekin Figaro bilatu bitartean—. Seguruen izebaren etxera joan beharko dugu.

        — Pozik jarriko da —esan zuen Agustinek sukaldetik, elurraz ari zen irratiaren murmurioaren gainetik ahotsa igota, zartaginetik xigortutako ogi xerrak atera baino lehen.

        Bazekien Xabik hala izango zela, seko pozten zen izeba haurrak ikustean, ez baitzuten sarritan bisitatzen, haurrek nahi izaten ez zutelako; Bidebieta auzoa itsusia iruditzen zitzaien, behin ikusi eta betiko ahazteko modukoa. «Dozenaka ume eskolarik gabe geratuko da gaur», asmatu zuen esatariak etxe guztietako zurrumurrua.

        — Gera daitezela nirekin —esan zion Agustinek amari—, niretzat ez da enbarazu.

        Baina ama ez zen fio, haurrek menpean erraz hartzen zutelako. Ikastola ondorengo tartean geratzeko bale, baina egun osorako ezta pentsatu ere.

        Figaro agertu zen egongelan, eta aulki gainera jauzi egin zuen bisitariei erreparatu gabe. Eskua buruan jarri zion zaharrak, sukarra hartzen bezala, eta katuak urrumaka eskertu zuen.

        — Edozer, Miru, fideo zopa, tortilla...—, ari zen ama.

        Zergatik fideo zopa? Ez al zen nahikoa gaua izebaren etxean pasatu beharra, gainera fideo zopa janarazteko? Ba al zekien amak izebak zopari arrautza egosia botatzen ziola bere gorringo lehor eta guzti?

        Joan aurretik, txokolatea eskaini zion Agustinek mutilari, eta honek pozik gordeko zuen Mayo txokolate zatia patrikan, hark bizpahiru egun iraungo ziola jakitun. Arrautzaren zaporea kentzeko erabiliko zuen.

        Metro erdira ere ez zen ikusten kanpoan. Xabik maluta guztiak hartu nahiko zituzkeen eskuekin, pena ez zela bazter guztietara heltzeko gai. Oinak elurretan galtzen zitzaizkiola sentitu zuen, eta horrek bere plazera areagotu zuen, lehen elurtea izan arren bai baitzekien pozaren iraupenak elur kopuruarekin zerikusi zuzena zeukala. Behera begiratu zuen: belaunetaraino heltzen zitzaion elurra! Eta oraindik botatzen ari zuen! Etxetik atera eta berehala hasi zen gerra. Zaila zen eskuen artean erretzen zuen elur hura estutzea, behar bezain gogor uztea. Baina egoki estutzen ez bazenuen airean lehertzen zen.

        Pioren harategitik igarotzean, han ikusi zuten harakina, pala batez denda inguruko elurra kentzen, kendutakoa izkina batean pilatzen, ahotik lurruna zeriola. Beraundik behera zetorren maldan lerekin ari ziren haurrak, batzuk behera ziztuan eta beste batzuk gora, lera sokatik helduta. Baina haur gehienak zabor poltsen gainean ari ziren, edo irristatzeko balio zezakeen edozeren gainean; eta, hain zuzen, mutil irudimentsu haietako bati erreparatu zion Xabik, burua izterren artean sartu eta erretilu batean ziztuan zetorrena, hain azkar ze maldaren magalean zegoen sakanean hegan atera baitzen, alde batera haurra eta irristailua beste aldera itzulika, hura Xabiren oinetaraino ailegatu zen arte; «Real Sociedad, Campeones 1981-82», irakurri zuen Xabik erretiluan, batzuk zutik eta besteak makurtuta ageri ziren Realeko jokalarien gainean idatzirik.

        — Egunon, Pio! —deiadar egin zion amak, eta umeek eskuarekin agurtu zuten.

        Zumardian hartu behar zuten Donostiarako autobusa, Hendaiatik Madrilera zihoan N1 errepide nazionalean. Amak ez zuen bere poza ezkutatu hara ailegatu eta errepidean autoak hara eta hona zebiltzala egiaztatu zuenean, nahiz eta oraindik elurra ari zuen eta ez zekiten autobusak ibiliko ote ziren. Hotzagatik minbera zituen eskuetatik galtzerdiak kendu zituen Xabik eta patrikan sartu zituen. Paisaia elurtuaren erdian inoiz baino ugerrago zegoen Oiartzun ibaira begira geratu zen. Putzaren kiratsa zerion, beti bezala, baina ur azalaren gainetik oina agertzen zuen burdinazko hesiaren gainean elurra pilatzen ari zen, eta beste grazia bat zeukan ibaiak. Elurraren miraria zen, dena edertzen baitzuen, salbu eta paper fabrikak isurtzen zuen kiratsa. Hark ez zeukan erremediorik.

 (...)

PERTSONAIAREN ERAIKUNTZA LITERATURAN

https://landergarro.wordpress.com/2017/01/06/pertsonaiaren-eraikuntza-literaturan/

Zergatik maite ditugu Rayuelako Maga eta Horacio Oliveira, Garcia Marquezen Aureliano Buendia koronela, Patricia Highsmithen Rypley misteriotsua, John Fanteren Arturo Bandini galtzailea, Holden Cooulfield gazte atormentatua, Raskolnikov hiltzaile malapartatua eta, oro har, irakurri genituenez geroztik gugan betikoturik, bizirik dauden pertsonaia literario horiek guztiak? Nola egin zuten Salingerrek, Truman Capotek, Paula Foxek eta literaturaren maisu-maistra handiek pertsonaia horiek hezur-mamitzeko, hain sinesgarri eta apasionagarri egiteko?

Literatura ona nola egiten den ezin da esplikatu, hori mila bider esan dute idazleek: formularik balego, bitakora kaierari kasu egitea liburu on bat erdiesteko nahikoa balitz, liburutegiak liburu gogoangarriez beterik leudeke (eta ez daude). Idaztea, noski, kontatzeko artea, psikologia humanoan barneratzeko eta hura azalera ekartzeko trebezia, berezkoa da, nork berea dauka eta ez da eskolan ikasten. Baina horretan asmatu dutenen lana aztertzea, hots, espionaje industrial pixka bat egitea, idazlearentzat premiazkoa da, egin behar denaren eta, bereziki, egin behar ez denaren klabe ugari eskaintzen dituelako.

Literaturaren klabea sinesgarritasuna da. Sinesgarritasuna da irakurleari literatura den eraikuntza edo subterfugioa ahanztarazten dion giltza, kontakizuna errealitate balizko baten eremuan sarrarazten duena, eta sinesgarritasun horretan pertsonaia da, edo pertsonaiak dira, testua alde batera edo bestera lerraraziko dutenak.

Gerra txikia / Lander Garro / Susa, 2014 //

Txema Arinas / Berria, 2015-01-22

Bai, noski, badago euskal idazle pila bat ETAren jarduera gogotik gaitzetsi duena, gehienak ere oso punta-puntakoak, besteak beste, Bernardo Atxaga, Jokin Muñoz, Anjel Lertxundi, Ramon Saizarbitoria, Iban Zaldua eta abar eta abar. Baina nolatan? Hau da, euskal idazleen kritika euskal abertzalegoaren barrutik egin da ala kanpotik? Ba al dago ETAren biktimen ikuspegia jorratu duen norbait? Bai, badaude banaka batzuk: Ez da gaua begietara etortzen (2007, Felipe Juaristi) edo Ahotsak (1996, Mikel Hernandez Abaitua) ipuin bilduma, non egileak polizia baten alabari mintzoa ematen dion, edo Zorion perfektua (2002, Anjel Lertxundi). Izan ere, ETA eta bere mundua gogor eta agian gupidagabe ere larrutu dituzten euskal idazle gehienak barrutik egin balute bezala egin dute, hau da, dela Erakundearekin zorrak kitatu nahi dituen etakide edo abertzalearen ikuspegi batetik, hala nola Zeru horiek (1995, Bernardo Atxaga), dela kolektibo edo giro abertzaleaz gogait eginda dagoen euskal hiritarraren ahotik, hala nola Ezinezko maletak (2004 Juanjo Olasagarre) edo Mea Culpa (2011, Uxue Apaolaza). Hala eta guztiz ere, aitortu beharrean gaude euskal gatazka jorratu duten euskal idazle asko eta askok ETA zein ezker abertzalearen ikus/pentsamoldeak beren eginda idatzi dutela, hots, delako euskal gatazkaren lubaki zehatz batetik idatziz: Exkixu (1988, Txillardegi), Nerea eta biok (1994, Laura Mintegi), Denboraren izerdia (2003, Xabier Montoia), Lagun izoztua (2001, Joseba Sarrionandia), Atzerri (2011, Mikel Antza). Gauzak horrela, ez al da zilegi galdetzea zein izan den euskal literaturaren barruan joerarik zabalena, ETAren biktimen ala borreroen aldekoa? Jakina, azken hau esandakoan ziur nago norbaitek ni ere lubaki batetik ari naizela leporatuko didala, etakideak borreroak izan beharrean eusko gudariak edo behinik behin herriko heroi peto-petoak direlakoan. Ez dakit aldiz euskal idazle guztiek beren burua lubakiaren alde bat ala bestea hautatzeko behartuta dakusaten ezinbestez, delako euskal gatazka behin “idazbidera” ekarrita. Eta ez dakit, ezta ere, nork bere lubakiaren aldea behin hautatuta, badauden alde batetik beren literatura gerra txiki horretan iskilutzat hartzen dutenak, eta bestaldetik euskal gatazkaren gaia bizitzaren edozein ikuspuntu etiko edo literario jorratzeko aitzakia hustzat baizik hartzen ez dutenak. Hori dela eta, ez da batere harritzekoa ETAren erabateko suetenaz geroztik ere lubaki literatura egiten duen norbait azaltzea nor bere gerra txikiaren berri emanez, Lander Garrok berak bere azken idazlanean egin bezala, Gerra txikia izenekoan, hain zuzen, non mugaz bestaldeko euskal errefuxiatu batzuen gorabeherak kontatzen dituen haur baten ikuspuntutik, eta gainera oso trebe eta dotore. Edonola ere, onartu beharrean gaude Lander Garroren Gerra txikia, eta honekin batera edozein lubakitatik idatzitako gainerako liburuak, aspaldi honetan hain modako dagoen errelatoaren parte dela nahitaez. Baina balegoke ere Lander Garroren liburuan berezitasun handi bat gainerako lubaki liburuen aldean, batik bat jokaera politiko zehatz baten zuribide garbiak direnen aldean. Baliteke Gerra txikia liburuko protagonisten lubakitik kanpo dagoen pertsonaia baten hizpideak eta kontuan hartzeko enpatia moduko saio bat egotea. Baliteke haur narratzailearen osabaren ezusteko bisitarekin lotutako atalean, non osabak bere anaiari argi eta garbi azaltzen dizkion Erakundeak eskatzen dion zerga iraultzailea ez ordaintzeko zioak: “Ni gerren aurkakoa izan nauk beti. Ez diat uste gerrarekin ezer konpon litekeenik. Eta bik ez ditek gerrarik egiten, biek nahi ez badute. Gu herri eredugarria izan gaituk horretan. Imajina ezak munduko herrialde guztiak geurea bezalakoak balira! Horixe duk nire munduaren eta bizitzaren ideia. Gaixotu egiten nauk armak erosteko inori ezer ordaindu beharko diodala pentsatze hutsarekin”. Anaiak, noski, bere kontrako argudioak aurpegiratzen dizkio, oso modu zorrotz eta zakarrez gainera. Eta baliteke noski pasarte hau protagonistaren lubakietakoen arrazoiak hizpidera ekartzeko aitzakia ezin aproposagoa izatea ere. Hala ere, halako lubaki liburuetan gutxitan irakurri ditut protagonisten ikus/pentsamoldeen kontrako edo behintzat aldekoak ez direnen argudioak, pertsonaia gehienak zuriak ala beltzak izaten baitziren, onak edo gaiztoak, gutarrak ala ez. Ba al dago beraz Gerra txikia honetan nolabaiteko aurrerapausorik lubakitik behingoan irteteko bidean, hau da, nor bere errelatoaren ikusmira zabalagoa, irekiagoa, anitzagoa egiteko bidean? Auskalo, oraingoz ezin besterik esan.

Gerra txikia / Lander Garro / Susa, 2014

Ba ote da gerra txikirik? Iraitz Urkulo / Berton, 2014-08

Xabi izeneko umea da eleberriko protagonista, ama eta bi anai-arrebekin batera, Orereta utzita Hendaiara bizitzera doana. Han aita du zain, eta haren eskutik euskal errefuxiatuen giroan murgilduko da. Istorioa 80ko hamarkadan kokatuta dago, gerra zikin betean, hortaz. Kontaketan zehar, umearen bilakaera pertsonala eta kutsu politikoko gertaerak txandakatzen dira. Maiz uztartuta ematen zaizkigun arren, bi gaien artean desoreka nabarmena antzematen da oro har; lehenak tarte zabalagoa betetzen duen bitartean, bigarrenak interesgarriagoak iruditu zaizkit.

Tramak badu mamia: mugaren bestaldean bizitza berri bat hasteko zailtasunak, beste errefuxiatu batzuen etxeetan hala-moduzko baldintzetan babes hartu beharra, Hendaiako auzo eta giro ezberdinetara moldatzea… Narratzailearen baliabide nagusia diren deskribapen xehe eta adierazgarrien bidez, pertsonaien egunerokoa aurkezten zaigu. Fikzio-mailan bereziki emankorra suertatzen da gure historia hurbileko gertakari baten ikuspegi intimoago bat eskaintzea. Gehiago ala gutxiago, denok dugulako gerra zikinaren inguruko gertakari, eraso edo atentatuen berri, baina egoerari biktimaren bizipen eta sentimenduetatik heltzean datza obra honen originaltasuna. Azken batean, pertsonaiak bizitzea tokatu zaien testuinguru krudelaren fikziozko lekukotzat jo daitezke, non egiantzak, egiatik dexente duen neurrian, ez duen hutsik egiten.

Argumentua alde batera, narrazioa bera da batez ere liburu honetan nire arreta bereganatu duena. Hasieran Xabiren ikuspegi xaloa nagusitzen bada ere, berehala, oso modu sotilean, oharkabean kasik, umea fokua izatera igaroko da, narratzaileak errealitate gordinari estu lotutako informazio eta hausnarketa zehatzak eskain ditzan bidea emanez. Era honetan, Xabiren begirada garbi eta ezjakinari pasarte orojakileak batuko zaizkio, bi moldeek narratzailearen ahotsean bat egingo dutela, horri esker gertaeren kontaketa osoa bideratuz.

Narrazio-mailan nabarmentzea merezi duen beste alderdi bat erritmoa eta tentsioaren kudeaketa da. Gerra zikinaren mehatxua, helduen pentsamendu eta kezkak bezala, umearen belarrietara zeharka baino iristen ez den zurrumurru moduko bat izango da; entzun baino, une jakin batzuetan antzeman dezakeena, nahiz eta egoeraren larritasunaz guztiz jabetzeko gai ez izan. Neurri batean, Xabiren xalotasunak irakurleok ere erasotik eta honi lotutako sufrimendutik babesten gaitu. Haur-jolasak, uda garaiko abenturak, hizkuntza arrotza, lagun berriak, ikastolan lekua aurkitzea, lehen musua… horien guztien deskribapenak, bere identitatearen bilaketak azken finean, egunerokoaren kolpe latzak arintzen dizkigu.

Kontaketak aurrera egin ahala, aldiz, zalantzan nago Xabiren begietatik iragazitako diskurtsoak ez ote duen, egiatan, izugarrikeria sentsazioa areagotzen. Lehenago ala beranduago, errealitatea gailentzen baita beti, eta Xabirentzat ere haren kontzientzia esnatzen deneko unea iristen da, bizitzea tokatu zaion testuinguruari aurre egitekoa, hain zuzen. Orduan hasten dira heriotza, izua, erbestea edo aberria bezalako kontzeptuak haren baitan forma hartzen. Edozein modutan, narratzaile orojakileak fokua umearengan pausatzeak ikuspuntu originala, intentsitate berezikoa, gehitzen dio istorioari. Halere, eleberriak jasotzen dituen gertaera gordinak direla eta, ez litzateke zuzena izango lan samurra dela esatea; hobe da, beraz, Gerra txikia obra hunkigarri gisa definitzea.