Atchaga orthographia classicoan

---

Ikus originala in: http://www.erabili.com/zer_berri/muinetik/1174318822

(laster eçabatzeco meçua)

Ançarac, cembaquiac eta letrac

Bernardo Atchaga / Bestelacoac / 2007-03-20 / 08:00

Jose Iraçu Bernardo Atchaga euscalçain osoac 2007-3-17an Asteasuco bere jaioterrian iracurri çuen sarrera-hitzaldia osoric daucaçue jarraian.

Ançarac ditut nic gogoan herri honetan bici nincen garaietatic, eta haiechec hartu nahi ditut ainçat orain ere, gaurco hitzaldi honetan. Hizteguiec diote ahatea beçalaco hegaztia dela ançara, baina handiagoa, eta grisa duela lumajea, laranja colorecoa mocoa, gorrichcac direla bere hancac. Enciclopedietaco argazquietan icusten dugunean, berriz, hegazti cein tchori guztiec duten beguirada serioa ancematen çaio berari ere, eta, nahiz copeta handiric ez duen, copetiluna dela esango luquete ascoc.

Nolanahi dela ere, ez nituen nic bertatic bertara eta chehetasun horiequin guztiequin icusten garai hartan, herri honetan bici nincenean, baicic eta airean, haien urteroco hegaldian. Gogoan ditut oraindic 1958. urte aldera pasatu cirenac. Aurrena haien deiadarra çabaldu cen, ahatearena beçalacoa baina hautsiagoa eta ilunagoa, eta guerocheago ehun buru eta guehiagoco taldeetan açaldu ciren, lerroric lerro denac, letrac eta cembaquiac osatuz. Gora beguira jarri eta cembaqui haiei 1aren edota 3aren tanquera hartu nien guehienetan; aldian behin, 7arena. Letrac, berriz, cirriborrotsuagoac iruditu citzaizquidan, çailagoac eçagutzeco orduan. Alfabetoaren azquenecoen itchura çuten, guehiembat; Z dardaratia cirudien batec; Y besteac; X etzana hurrengoac.

Nire lehen oroitzapenetacoa da: Asteasu herri honetaco cale nagusia hutsic; erretenetan, euriac utzitaco ur condarra; tchiminietan quea, haiceac banatzen duena. Eta cerua, lainotsu. Lainoen azpian, ançarac etengabe pasatzen.

Garai hartan aritmeticaren lehen arauac icasten arico guinen escolan, caligrafiaco lehen coadernoac betetzen, eta aguian arraçoi horregatic eguin citzaizquidan deigarri hegaztiec hegan eguin bitartean osatutaco cembaqui eta letra haiec. Itsatsita gueratu citzaidan guertaera gogoan, eta guerora, escola guehienac bucatu eta idazten hasi nincenean, behin eta berriro aipatu nituen.

"Neguco egun bat da -idatzi nuen hoguei bat urte gueroago coaderno batean-. Ehiztariec tiro eguin dute beren escopetequin. Çazpi edo çorci ançara lurrera joan dira. Ceruari letra bat falta çaio orain".

Ohar hori ez citzaidan baliatu, eta ez cen inongo liburutara iritsi; bai, ordea, anceco beste haimbat. Bi anai deitu nuen nobela laburrean -esan gabe doa icen hori, Bi anai eta ez Bi anaia, Euscalçaindiaren aurrean harrochco chamar nembilen garaien seinale dela-, ançarac ainçat hartu ez ecic, ançara baten lecuan jarri nuen neure burua, eta lerro honequin eman nion atal bati hasiera:

"Ehun eta hamaica ançara guinen, eta egun asco gueneramatzan hegaletan iparreco lur celai eta hotzetatic aienatu nahiz (...)".

Bi mila eta çazpigarren urtean gaude orain, pasatu dira beraz urte ugari ançarac icusi nituen lehen aldi hartatic; baina nahi nuque ançararen gaiari berriro heldu, eta gainera Bi anaico joco berbera eguin, hots, haietaco baten lecuan jarri eta, irudimenarequin, Asteasu herri honetara, ez errepidez, ez lurretic, baicic eta airez hurbildu. Eta banator ni, badator ançara Andoain aldetic hegan. Laster, Oria ibaia atzean utzi orduco, bere beguirada luceac Adunaco herria icusten du bere campandorre tchorrotcharequin, eta, aurreracheago, Ciçurquil biac, goicoa eta behecoa, eta Alquiça, Asteasu hau, Ernio mendiaren gailurra eta, azquen-azquenean, itsaso çabala.

Ez da oraingoche contua hegaztiec bideac eçagutzea. Gogoan daucat umetan ençun nuena; ez hemen, baicic eta amaren herrian, Albizturren. Bada, Albizturco bi etchecoandre erromes abiatu omen ciren Santiora, eta Ernio azpico Celatunera iritsi orduco, galdu. Beleac cebilçan nombait inguruan, eta andre haietaco batec, beste inoren arrastoric ez, eta galde eguin omen cien: "Cein da Santioaraco bidea? Hau, hori edo hura?". Beleac ançararen ancecoac dira ahotsaren aldetic, eta çacar chamar erançun omen çuten: crua! Crua! Arindua hartu çuen galderaguileac. Bere lagunarengana eguin eta halache esan omen cion: "Bidea hango hura dela esaten dinate. Ederqui guiñunan nic erdera jaquin ez banu!".

Celatungo bele haien pareco, gure ançarac ere ez du çalançaric bideaz eta noranzcoaz, baina, presa handiric ez duenez, pasatu Aduna gainetic eta jaisten hasi da poliqui, eta guelditu ere, guelditu eguin da Ciçurquil behecoaren eta Ciçurquil goicoaren artean; Errecalde baserrico teilatuan.

Ascoc ondo daquiçuenez, Errecalde iceneco baserri horretan haimbat bersolari jaio ciren, eta haien arteco ospetsuenari, gaur Ciçurquilen harrizco oroigarri bat daucanari, Pedro Mari ceritzan; Pedro Mari Otaño. Aita Çavalaren liburuetan iracurri dut bersolari ascoc santu çaindaritzat ceucatela, eta guztiengan içan çuela eraguina. Teodoro Mujicac, berriz, areago dio 1985eco berso batean: "Orainche iruroguei ta amabost urte Pedro Mari il çala esaten digute, baiñan bere bersoac bicia daucate, izcuntz onec arnasic galcen ez dun arte".

Ez da beroarenic laudorioan. Pedro Mari Otañoren hitzec luce iraun dute. Juan Mari Lecuonac unibersitatean erabilcen cituen langaien artean ere aurquituco dituçue, edota Xabier Lete abeslari eta poetaren lanetan. Nic neuc oso gaztetan eçagutu nituen. Andres Bitoria iceneco adisquidearequin nengoen hizquetan, eta, halaco batean, inongo paperic gabe, ombuaren bersoac cantatzeari equin cion berac.

Baduçue, nosqui, contuaren berri: Otaño Arguentinaco Pampa iceneco lautadan bici da, eta inguru hauetaco mendi eta basoen mira bilatzen du. Poça ematen dio horregatic arranchoaren alboan dagoen ombu iceneco çuhaitzac, eta haren azpian edo adar artean esercen da maiz herri minez, jaiotetcheco inchaurra gogoratuz: "Nere lagunic maitatuena ombu laztana çu cera, argatic nator çure colcora ni malcoac ichurcera, idurituric naramaçula atarico inchaurpera. Beti içango çaitut gogoan bañan joan nai det ostera Euscal-lurreco çuaizpe artan nere eçurrac uztera".

Çaila da cehaztea literatura esaten diogun horrec guiçarteari ecarcen dizquion onurac, baina, oinarri-oinarrizcoari helduz, harc eguiten duen bereizqueta lana har liteque gogoan. Bersoec, poemec, nobelec, bereici eguiten dituzte une, lecu edo guertaerac. "Bereici", diot, baina berdin esan neçaque "bacandu", "apartatu", "atera gauçac bere jatorrizco arruntasunetic". Halache guertatu cen Errecaldeco inchaurrarequin bersoen ondoren. Ez da harrezquero nolanahico çuhaitza. Ihartua dago gaur; hala ere jende ascoc beguirada bat escaincen dio pasatzean.

Beste lecu bat hartuco dut orain ainçat, Errecalde baino ospetsuagoa, Siciliaco uhartean dagoena. Ideia bera açalceco, hartu ere.

Inoiz Siciliara joaten baçarete, eta Messina icena harcen duen itsasarteraino hurbildu, ez duçue aparteco ecer icusico. Herri bat dago han, costaldeetan ugari diren hamaica beçalacoa, çarpaila eta çaratatsua, eta haren amaieran, hondarça mutur bat, hondarra baino guehiago harri tchincharra daucana. Baina bertacoren batec berehala esango diçu Homero lehen poetac lecu hura içan çuela gogoan, eta, Odisearen hamabigarren cantuan açalcen denaren arabera, hango bi harcaitzetan bici içan cirela Escila eta Caribdis munstro beldurgarriac, marinelac hil eta irensten cituztenac.

Odisean bizpahiru orrialde harcen ditu aipamenac; nahicoa, ordea, lecu hura, berez arrunta, bacan eta bereci bihurceco; munduco beste lecuac ez beçalacoa, garrancitsuagoa. Jaquina, Messina aldean bici den jendeari on eguiten dio halaco lecu seinalatu batean bicitzeac.

Tradicio grecora jo dut adibide bila, baina erraçagoa çatequeen bertatic bertara ibili eta gure beste tradicio nagusia harcea ainçat, hots, cristautasunac ecarritacoa. Pensa deçagun Belengo herrian. Herrichca bat içango cen duela bi mila urte, inolaco ñabarduraric gabea. Baina Bibliac cioen han jaio cela Jesus, Jaincoaren semea, guero gurutzean hilco cena, eta contaera horrec munduco lecu aipatuenetacoa bihurtu çuen.

Messinaco itsasartea edo Belengo herria ez ciratequeen lecu berberac içango Odiseaco edo Bibliaco contaeraric içan ez balitz. Era berean, Euscal Herria ere ez litzateque berbera ombuaren bersoric gabe. Badaquit izpi bat besteric ez dela; badaquit ez dagoela oraingo poeten lana Greciaco edo Israelgo lehen poeta haienarequin comparatzeric eraguinaren aldetic; baina oinarri-oinarrian lan bera eguiten dute denec.

Gure ançarac ez daqui luçaro gueldiric egoten, eta hor abiatu da hegan. Ciçurquilgo gaina alde batera utzi eta, Asteasuco errepide nagusiari helduz, "Comportaco errebuelta" esaten citzaion toquira jo du. Astia daucat, ordea, orain arteco hitz nagusiei beste bat guehitzeco. "Bereici" esan dut arestian, "bacandu", "apartatu". Orain "transfiguratu" esan behar dut. Berso, poema eta nobelec transfiguratu eguiten dituztela une, lecu edo guertaerac; errealitatea.

Badaquit hitz hau ez dela gure euscal hizteguietan açalcen, eta guztiec ere jauci eguiten dutela "transferitu" delacotic "transformadore" delacora; baina, oquer ez banago, Euscalçaindiaren hizteguia E letran dago oraindic. Auquera dut, beraz, "transfiguratu" eta baita "transfiguracio" bera ere erabilceco. Ciurrenic ere baztertua içango da, ceren elicen arteco Biblian ere nahiago içan baitute "ançaldatze" delacoa; baina, auquera dagoen bitartean, bombon. Eta guero guerocoac.

Gogora deçagun transfiguracioaren pasartea. Bibliac dioenaren arabera, Tabor iceneco mendian guertatu cen. Hala dio Mateoc: "Jesusec Pedro, Santiago eta honen anaia Joan hartu, eta mendi garai batera eraman cituen aparte. Eta ançaldatu -"transfiguratu"- eguin cen haien aurrean: aurpeguia eguzquia beçain distiratsu bihurtu citzaion eta janciac arguia beçain çuri. Hartan, Elias eta Moises aguertu citzaizquien Jesusequin hizquetan. Pedroc esan cion Jesusi: "Jauna, cein ederqui gauden hemen! Nahi baduçu, hiru etchola eguingo ditut bertan".

Ez litzateque erabat çucena içango literatura lanec errealitatea -lecuac, uneac, guertaerac- eguzquia beçain distiratsu eta arguia beçain çuri bihurcen dituztela esatea, ceren batzuetan contracoa ere burutu baitute. Gogoratu, esate bateraco, Goebels criminala, Hitlerren gobernuco propaganda burua, nobelaguilea cela; gogoratu, beste maila batean -oso beste maila batean- ez direla bersolari guztiac Pedro Mari Otaño beçalacoac içan, egon direla aitzitic umore gaizto beçain atzeracoia erabiliz atsecabea besteric ecarri ez dutenac. Içan cen hemenche bertan inorc gutchic gogoan duen bersolari bat, behin batez herrico maisu errepublicanoari bersoac atera cizquiona. "Maestro pequeñito, don Miguel det icena..." holache hasten ciren berso gaiztoac, eta burla hartan maisuaren gorputzeco acatsa eta haurdun gueratutaco andre baten aucia nahasten ciren. Dena jaquin deçaçuen, maisua bila joan citzaion, eta larri ibili cen gure bersolaria.

Nolanahi ere, salbuespenac alde batera, eguia da lan literarioec errealitatea oneraco transfiguratzen dutela. "Jauna, cein ederqui gauden hemen!", hots eguin omen çuen Pedroc Tabor mendian. Halache ateraco litzaiguque guri transfiguratutaco ceinahi lecutan. Edo, behinçat, erraçagoa litzateque poz hori erdiestea.

Ez dago, lan literarioec eraguindaco transfiguracioan, inolaco miraculuric, inolaco misterioric. Bicitza da haren eraguile. Pedro Mari Otañoc Ameriquetara joan behar içan çuen, etchetic urruti; Ameriquetan, beste sentimendu ascoren artean, herri mina nocitu çuen; ombu bat cegoenez bere arranchoan, hura baliatu citzaion Errecaldeco inchaurra gogoan harceco. Esperiencia hori hitz bihurtu çuen, eta bere hitzei forma bat eman cien atseguinagoac eta irauncorragoac içan citecen. Errecaldeco inchaurra herri-minaren icur çaigu gaur egun. Horra hor transfiguracioaren bidea.

Gure barneco alde hori, arima, espiritu eta beste hamaica modutara deitua içan dena, eta etengabe, egoncortasunic gabe, eraldatzen dena, batzuetan quezcoa ematen duena eta bestetan berunezcoa, arraçoiac doi-doi menderatzen duena, hori guztia, gure barneco aldea, infinituaren pareco da. Batzuetan, infinitu horren puntu bat, une bat, campoco cerbaiti eransita gueratzen da. Harcaitz bati, itsasarte bati, çuhaitz bati. Horra hor transfiguracioaren muina.

Pensa eçaçue, istant batez -ançara Comporta gainean dago jadanic, eta aldatu eguin behar dut hizpidez- hutsala içan arren esanguratsua den contu batean. Pensa eçaçue Euscal Herri honi "Suitza tchiquia" deitzen ciotela, eta diotela, batzuec. Bitchia da contua, Suitza eta Euscal Herria ez baitira ia ecertan berdin; baina horrelacoac guertatzen dira bersoen, poemen edo nobelen transfiguracio lana ainçat harcen ez denean. Norberaren lecua bigarren mailaco bihurcen da, lecu nagusi baten lecu-orde hutsa, eta gainera, oquerragoa dena, arroztu eguiten da. Ernio mendiaren gailurrean jarri eta hango icusmira miretsiz "lurralde hau Suitza tchiqui bat da" esaten duena, bietaco bat: edo suitzarra da, edo ez du sensibilitateric. Ez diote iracatsi, ez du icasi, sensibilitate hori içaten. Berari dagoquionez, Otaño, Oriche, Liçardi eta gaineraco guztien lana alferricacoa içan da.

Gure ançara beguira dago airetic. Lucea ez ecic, sacona ere bada bere beguia, eta icusi eguiten du iraganecoa ere, gaur egun ez dagoena: botana alde batera, urez ia gainezca; erreca çuloan, errota tchiqui bat; goracheago, baserri galanta, armarria ere baduena: Comporta bera.

Behin batez, artean ume nincela, banindoan bicicletan Ciçurquilgo escolara eta adin handico andre bat icusi nuen pare hartan, errepidearen ercean, çumitzezco besaulqui batean eserita. Guelditu eguin nincen aurretic pasatzeracoan, aguian queinuren bat eguin cidalaco, eta hizquetan hasi guinen bioc. Ederqui hitz eguiten çuen andre harc, bici eta çorrotz; ondo ençuteco, berriz, trompeta moduco bat erabilcen çuen, ni cerbait esaten hasi orduco belarrira eramaten çuena. Tresna erabat harrigarria eguin citzaidan, eta aguian horregatic daucat unea gogoan.

Andre harc Miquela Elicegui çuen icena, eta Pello Errota bersolariaren alaba cen. Atera berria çuen garaitsu hartan, 1963. urtean, Pello Errotaren bicitza iceneco liburua. Esan deçadan cehatzago: liburua Aita Çavalac antolatu eta arguitaratu çuen Miquela Eliceguiri eguindaco magnetofoi-grabacioac erabiliz. Aita Çavalac berac aitortua duenez, arratsalde asco eman cituen eguinquiçun horretan; arratsalde goço chamarrac, gainera; ez bacarric Miquela Eliceguiren contuac entretenigarri citzaizquiolaco, baita haren alabec pastelac ateratzen cizquiotelaco ere. Bistan da: beste garai batzuc ciren idazleençat. Goçoagoac, berriro esanda. Pensa! Suitza tchiquiarequin egoquitu beharrean, "petit suisse" batequin egoquitzen cen Aita Çavala arratsaldero. Alde ederreco contua!

Pensa deçagun orain, tarte batez, cembat escu behar içan ciren liburu hori aurrera ateratzeco, noiz eta garairic oquerrenean, dictadura bician gueundela; euscal culturaren egoera secula egon den mailaric behecoenean cegoela. Aita Çavalaren lana behar içan cen aurrena, funsezcoena. Guero, censuraren oztopoa deseguiten lagunduco çuen norbait. Hurrena, berriz, dirua arriscatuco çuen arguitaldaria. Ondoren, nosqui, iracurleac behar içango ciren, iracurle biciac batez ere, Miquela Eliceguiren contaera çabalduco çutenac. Eta "ahozcotasuna" edo "herri literatura" esaten çaion horren aldeco guiroa ere behar içango cen, nosqui, eta guiro horretan Manuel Lecuonaren Literatura oral euscérica saiaquerac ere içango çuen eraguina. Horrembestez, liburutchoari aparteco iracurle bat falta citzaion, iracurle sine qua non bat, bulçada erabaquigarria emango ciona. Eta hura ere lortu çuen azquenean: Gabriel Aresti. Pello Errotaren itzala bere escuetara iritsitaco euscal "nobelaric" onena cela açaldu çuen Arestic, eta sari bat emango cioqueela berac.

Escu horiec guztiac eta beste haimbat ibili ciren tartean Miquela Eliceguiren liburutchoari bulçaca. Eta, alde batera, arraroa içan cen ahaleguin hori. Jaquina da -nic behinçat ez daucat dudaric- literaturac eta literaturaren munduac eredu aristocraticoaren usteac eta maniac imitatzen dituela, eta Pello Errotaren bicitza icusecina dela eredu horretatic beguiratuta. Eta beste eredu nagusitic -eredu comercialetic- beguiratuta ere, berdinsu: icusecin. Cer arraçoi içan çuten, beraz, Aita Çavalac, Lecuonac, Arestic, liburutchoari balioa emateco?

Nic badaquit Aita Çavalac erançungo luqueena, idatzita baitauca: içugarri maite dituela, gustatzen çaizquiola, herri contaerac, eta horregatic ibili dela "oiñez eta jaquin miñez" halacoen bila. Eta badaquit cer egon cen Literatura oral euscérica delacoaren oinarrian, Manuel Lecuonac berac aitortu baitzidan Andoaindic eman guenuen paseo batean. Oñatin 1918. urtean ospatu cen Euscal Culturari buruzco Nacioarteco Batzarrean sasi-jaquinsu batec mespretchuz eta irainez hitz eguin omen çuen Euscal Herriaz. Jende baldarra eta baioa cela euscalduna; ez ceucala Euscal Herriac poeta bacar bat ere, eta imajinatu ere ecin citequeela eguin Heinrich Heineren mailacoric sor citequeenic hemen. Lecuona içugarri haserretu omen cen hori ençutean, eta aurca eguin cion esanez ez guenuela Heineren mailacoric eduquico, baina horren ordez ehunca herri-poeta gueneuzcala, bersolariac. Une hartan bertan bersolariaren balioa açalduco çuen liburu bat idaztea erabaqui omen çuen.

Gabriel Arestic ere -asmatu eguiten dut hau, ez bainuen berarequin gai honi buruz hitz eguin, eta iracurri ere ez baitiot inon iracurri- sensibilitate alemaniarra içango çuen Çavalaren eta Lecuonaren moduan, Herder, Schiller, Grimm, Von Chamisso eta beste erromanticoen ondorengoa; baina, horretaz gain, ideia comunistac cituenez, herri chehearen bicitzaz hitz eguiten çutelaco maiteco cituen Miquela Eliceguiren edo bersolarien contuac. Gogoan daucat oraindic Bilboco Anaitasuna aldizcarian arguitaratu çuen Tchirritari buruzco testua. Bertan, haren berso bat copiatzen çuen: "Etche maiorazcoa nincen tocamentuz, baldin serbitu banu aita pulamentuz, nere bicimodua beti dabil cantuz, despatchatuco naute ez banabil contuz". Poeta socialaren definicio paregabea cela cioen Arestic jarraian.

Ceinahi cirela ere, direla ere, arraçoiac, ondorioa bat bera da, eta hori da nic azpimarratu nahi nuqueena: hirurec ere balioa ematen ciotela ahozcotasunari, herri literaturari eta, bide batez, hizcunçari. Contuan içan gure hizcunçan, CHCH. mendera arte, oso urria içan cela bestelaco literatura; bere arraçoia baçuela Lecuonari Heine aipatu cion campotarrac, eta hizcunçari balioa eman nahi bacitzaion nahitaezcoa cela aurrena herri literatura goraipatzea. Batzuetan justicia osoz, hala nola Miquela Eliceguiren casuan.

Gure ançara aireratu da berriro ere, eta seguituan hartu ditu beguietan Asteasuco bi auço nagusiac, Elizmendi -guc, asteasuarroc, "Elemendi" deitzen duguna- eta ibarrean dagoen beheco alde hau, "calea". Eliçara jo du çucenean eta, cicoinaren ohiturac ere badaquizquiela adieraciz, campandorrean cocatu da, erpin-erpinean.

Joera bat eguin dio oraingoan ançarari iraganecoa ere icusteco gaitasunac, eta arestian botana eta errota beçala, oraingoan aspaldico jendea icusten hasi da, baina gurpil çoroan beçala, çorabiatu eguin bailitzan. Militar bat icusten du aurrena, Çumalacarregui jenerala, haimbat uda inguruco etche batean eman cituena. Seguidan, berriz, beste militar bat, hura ere carlista, liberalequin ez ecic Santa Crucequin ere lehian ibilitacoa eta Erretotche delacoan luçaro egondacoa: Liçarraga jenerala. Batera, Juan Bautista Aguirre apaiz erretorea, "Asteasuco Aguirre" icenaz eçagutzen den idazlea, eta haren ondoan gure beste erretore hura, Hipolito Usabiaga, "donipolito". Umeac ere icusten ditu ançarac, escolatic atera eta harmailetan cocatuta argazqui bateraco; tartean çoritcharreco Joseba Arregui hura, 1981ean torturaren ondorioz hil cena. Ezcutatu dira umeac eta, irudi-gurpil etengabean, Miquel Laboa icusten du arcupe azpitic pasatzen, eta Juan Mari Lecuona eliz barruan aldareco estatuei beguira.

Azquenean, lortu du ançarac beguirada cehaztea eta irudien gurpil çoroa gueratzea. Icusi, orain, persona bacar bat icusten du. Asteasun jaio eta Asteasuco erretore içan cen Juan Bautista Aguirre hura. Daquiçuenez, CHVIII. mendearen erdi aldera jaio cen, Ilobate deitzen den etchean, batzuen ustez. Eracusaldiac -sermoiac- idatzi eta arguitaratu cituen, eta euscal literaturaren clasicotzat jotzen da gaur egun.

Har deçagun liburuaren pasarte bat. Hamaseigarren atalecoa, adibidez. Becatuaren arriscuaz ari da, eta dio:

"[ ... ] Ez çabilçala bada, Cristaua, aitzaquiac billatzen becaturaco bide eta perillac uzteco; aldeguiçu lembait len; bestela guertatuco çatzu michirrica edo ingumari guertatu oi çayona. Badabil inguma arguiaren inguruan ariñ ariñ: beguiratzen dio eta cembateta gueyago beguiratzen dion ambat gueyago lilluratzen eta choratzen du arguiaren edertasunac. Alderatzen çayo beiñ ta berriz, eta erretzen diozca egoen eta çancoen erçac, baña ez da cençatzen. Atzenean, aimbesterañó alderatzen çayo non osotoro erretzen eta illic gueratzen dan. Ay! Aditzen çauden inguma, inguma! Baçabilça becatuaren bide eta perill orietan, erretzen eta quiscalcen dira çure gura charrac, baña etzera cençatzen, eta atzenean illic gueratuco çara becatuan, edo gogoz, edo bestela. Ala guerta ez daquiçun, aldeguin, aldeguin perilletic".

Esan ohi da literatura "hizcunçaren utopia" dela. Idazteari equin eta testuari forma bat ematen saiatzen denac lana eguinarazten diola hizcunçari: adieraci ditzala gauçac hobeto, cehatzago, ederrago; adieraci ditzala, gainera, adierazten çailenac diren gaiac. Edo areago: sor ditzala, idatzi bitartean, ustez eta inon ez ceuden gaiac, errescata ditzala isiltasunetic. Ahaleguin utopico hori ez dago, bestalde, literaturan bacarric; hori idazqueta ororen muin-muinean dago. Juan Bautista Aguirreren lanac ere, nahiz literarioac içan, beste cerbait ere baciren. Ideologuia bat guiçarteratzeco modua ciren, batez ere.

Hizcunçaren eguneroco erabilera, hizqueta arrunta, erracetic erracera ibilcen da; ahalic eta moduric economicoenean erabilcen ditu hitzac eta esaldiac. Baita ahoscatzeracoan ere. Asteasuarrac, casu, ez du "eguin" esango; "iñ" esango du. Edo "hartuit", "hartu diat" ordez. Baina modu erracean ecin da asco adieraci; ecin dira gai baten ñabardurac cehaztu; ecin da seducitu; ecin da, arguia mitchirricarençat beçala, testu bat eracargarria içan.

Esan beharric ere ez dago utopia lorcearren, guero eta guehiago, hobeto, ederrago adierazteco gai içatearren, hizcunçac baliabide asco behar dituela, eta, ahal den neurrian, borchatu eguiten duela hizcunçaren naturaltasuna, hizquetan açalcen dena. Euscarac, esate bateraco, aditza bucaeran jarceco joera omen du. Baina Juan Bautista Aguirrerençat joera hori muga bat da, eta horregatic idazten du honela Jesusen eta bere dicipuluen arteco elcarrizqueta bat:

"Nere semetchoac, maite içan eçaçue elcar: Filioli, diliguite alterutrum. Aspertu ciran icasleac, beti gauça bera adituaz, eta esan cioen: Maisua, cergatic beti gauz au esaten digu? Erançun cien: Ceren Jaunaren Aguintea dan, eta au ongui eguiten bada, bera bacarric asco dan".

Bistacoa da. Aditza aurrera ecarcen du, eta "ceren" beçalaco particulac erabilcen ditu. Ez da hau Asteasuco hizqueta. Ez çuen Juan Bautista Aguirrec horrela hitz eguingo Asteasuco calean.

Juan Bautista Aguirreren liburua çabalcen duenac seguituan icusten du bertan bi hizcunça açalcen direla erruz: euscara eta latina. Içan ere, eracusaldi bacoitzac hamaica ohar dauzca, guztiac latinez. Batzuetan, oso ohar ausartac dira: halache delectatio delacoari escaincen dizquion bi orrialdeac edo commotio carnalis-i escainitaco ia hirurac. XIX. mendearen hasieran idazten ari cela gogoratuz, eta gogoratuz ere bere eracusaldiac sermoiac eman behar cituzten euscal apaicençaco "langaia" cirela, comprenitzen dugu latina erabilcearen arraçoietaco bat. Apaicen eta intelectualen hizcunça secretua cen, eta herri cheheari gorde nahi citzaizquion contuac azter citezqueen berarequin. Baina puntu horretara iritsi aurretic eguina çuen latinac bere lana. Azcar eta garbi esateco, marcatua çuen euscara. Ecarriac cituen euscarara beharrezcoac ciren elementuac hobeto, cehatzago, ederrago lan eguin ceçan. Ençun berriro, arren: "Maisua, cergatic beti gauz au esaten digu? Erançun cien: Ceren Jaunaren Aguintea dan, eta au ongui eguiten bada, bera bacarric asco dan".

Anceco esaldiac eguin cituzten Axularrec eta beste euscal clasicoec ere. Latina cequitelaco eta, latina celaric culturaren eta literaturaren hizcunça bacarra, haren moduac beren hizcunçan tchertatzea beste auqueraric ez ceucatelaco, hala nola eguin çuten Bibliaren itzulçaileec Ingalaterran, Francian eta Europaco nacio guztietan. Esan gueneçaque Albizturco andre harc Ernion beçalatsu: "Ederqui guinen, haiec latina jaquin ez balute!"

Gogora eçaçue Liçardic gure hizcunçaz eguin çuen poema hura: "Baña nic, izcunça larrecoa, nai aunat ere noranaicoa, yaquite-egoec igoa; soña çaar, berri gogoa; açal orizta, muin betiracoa". Bada "noranahicoa" içateco, literaturan beçala biologuian cein administracioan erabili ahal içateco, euscarac prestaqueta modu hori behar çuen. Hori gabe, aldarricatu ceçaqueen haimbatec -herri-tradicioaren edertasunaz oharceco gai içandacoec, casu- bere balioa; baina urte gutchico contua içango cen. Içan ere, erabilerac eusten dio hizcunçari; erabilerac ematen dio balioric handiena.

Ançara aireratu eguin da berriro. Baina, hegan hasi ordez, jauci eguin du hegoac çabal-çabal jarrita, eta Apalasagasti iceneco etcheraino iritsi da erorqueta bigunean. Içan ere, han jaio cen, 1903. urtean, Antonio Arrue. Abocatua içan cen oguibidez, Comunión Tradicionalistacoa politican, eta beraz Franco jeneralaren aldecoa guerran. Horretaz gain, euscalçalea içan cen, hots, maitatu eta bulçatu eguin çuen bere lehen hizcunça. Euscalçaindicoa ere içan cen, eta berac tachutu çuen, legue contuetan trebe cenez, eracundearen arauteguia.

Bulçatu eguin çuela euscara diot, baina hobe da aguian babestu eguin çuela esatea. Dictaduraren garaian, guerra aurretic 1965era arte edo, euscal culturac hari gutchi batzuc bacarric içan cituen aurrera eguiteco, eta çalançac ere baceuden, ez ote ciren hari horiec etenda gueratuco. Halacoric guerta ez cedin, Ameriquetaco deserritic eguin çuten lan Çaiteguic, Ibiñagabeitiac eta haimbatec; beste batzuec, Mitchelena buru, hemendic bertatic. Horietacoa guenuen Antonio Arrue. Hari esquer atera ahal içan cen euscal clasicoric eraguincorrenaren liburua, Axularren Guero mila aldiz aipatua. Escu içan çuen, gainera, Egan aldizcariaren jarraipenean eta Euscalçaindiarenean. Arduratu cen, bestalde, literaturaz ere, eta bere hitzaldi batean Gabriel Aresti goraipatu çuen. Jabetu çaitezte: Comunión Tradicionalistaco guiçon bat Alderdi Comunistatic oso hurbil ibili cen beste baten lana goraipatzen.

Gure ançarac ez daqui asco ideologuia politicoen gorabeherez, baina piztu eguin du azquen contu honec, Antonio Arrueren eta Gabriel Arestiren arteco harremanac, eta gai horri buruz pensatzeari equin dio. Seguituan, urduri jarri da, eta chaltoca hasi tchepetch hanca-llabur bat beçala. Chaltoec pensamenduac ecarcen dizquiote burura.

Ideologuia politicoac hizcunça baten aurrera- edo atzerabidean duen garrancia handia, hori bururatzen çaio aurreneco chaltoan. Bistacoa da: erabilera içanic hizcunça baten indar-emaileric beharrezcoena, erabaquigarria içan behar, nahitaez, escoletan edo irrati-telebistan indarrean jarcen den hizcunça eredua. Euscararençat, esan beharric ere ez dago, onuragarriagoac dira Gasteicetic erne ohi diren aguinduac Parisetic iritsitacoac baino.

Bigarren chaltoa eman du ançarac, bigarren pensamendua etorri çaio burura. Edo, cehatzago esanda, gogoeta bat etorri çaio, duela hilabete inguru Aingueru Epalçac articulu batean açaldu çuena. XVIII. mende bucaeraco bi diputatu franses harcen cituen Epalçac gogoan, Bertrand Bareré eta Henri Grégoire, euscararen eta eremu urrico hizcuncen aurcari gogorrac. Aztertu ditu Epalçac haien testu osoac, eta harrituta gueratu da: biec ala biec ere hitz çoragarriac escaincen dizquiote euscal jendeari. "Maite cituztelaco erauci nahi cieten minçaira ahotic", adierazten digu Epalçac. Contua cen Grégoire eta Bareré diputatuençat fransesa arguiaren hizcunça cela, ascatasunaren eta errepublicaren balio aurreracoi guztietaraco ate nagusia, eta beren ustetan, apaiçac jendea fanatiçatzeco baliatzen cirela euscaraz eta anceco beste hizcuncez. Gure Juan Bautista Aguirreren Eracusaldiac iracurrita, ecin esan Grégoire eta Bareréc batere arraçoiric ez çutenic; cerbait baçuten, nahiz eta, hain muturreraino joaten cirela, glotocida bihurceraino, idealisten joera totalitarioa ancematen diegun. Har deçagun, dena dela, alde positiboa. Hizcunçaren erabilera balio positiboequin lotzen bada -toleranciarequin edota democraciarequin, casu- haimbat eta hobe hizcunçarençat. Lan literario ederrequin lotzen denean beçalache.

Beste chalto bat eman du ançarac, beste pensamendu bat bururatzen çaio: ideologuia politicoac estu-estutic harcen badu hizcunça, normalean tcharreraco içaten dela. Pensa deçagun XX. mende hasieraco purismoan, garbiçalequeria delacoan. Badaquiçue: trenari "bulci" esan behar citzaion; eliçari, "tchadona". Jaquina, jarrera horren oinarrian ideologuia politicoaren imbasioa cegoen; ideia politico jaquin batzuen mende jarri nahi cen hizcunça. Labur: areagotu eta muturreraino eraman nahi cen gure hizcunçaren eta auçocoenen arteco desberdintasuna, guiçarteac ere erabat desberdinac cirela eracusteco eta eracunde erabat desberdinac aldarricatzeco. Cilegui ciren ideia politico horiec, nahiz, nire iritziraco, guehieguizcoac içan; baina cilegui içan eta guzti, ecin ciren hizcunçaren alorrera eraman. Hizcunçarequin ez dago bromaric. Baldarqui tratatzen denean, musac jocatzen omen duen beçala jocatzen du: çapuztu eguiten da, mututu. Beguira cein içan ciren CHCH. mende hasieraco garbiçalequeria haren ondorioac: itchita gueratu ciren Juan Bautista Aguirrec eta beste clasicoec çabaldutaco bideac; ançutu eguin cen lan literarioa. Hala cirudien, erabil-ecintasunaren mugaraino eraman nahi çutela garbiçaleec euscara.

Cra! eguin du ançarac deiadar bere ahots çacar, ahatearena baino hautsiagoarequin. Içan ere, garbiçalequeriac oraindic ere duen indarra gogoratu çaio. Eguia ez dela inon "bultzia" edo "txadona" beçalaco hitzic erabilcen; baina "burdinezco arauen aro" bat pasatzen ari da gaur egun gure hizcunça, eta garai bateco desberdince nahi hori dago testu ascoren azpian, modu disimulatuan gainera, modu aguian oquerrenean. Norbaitec pensa leçaque Euscalçaindiaz ari naicela. Ez naiz ari Euscalçaindiaz. Ez diot Cra! eguin nahi Euscalçaindiari. Ez dut eçagutzen euscalçain bacar bat garbiçalea denic. Areago: gaur erançuna emango didan Xabier Quintana euscalçainac eracutsi cidan niri garbiçale ez içaten. Garbiçaleac, gaur egun ere, lehengo toquian daude. Auçoarequico desberdintasuna areagotzea helburu duten talde, eracunde eta guiroetan.

Aireratu eguin da ançara Apalasagastico teilatutic, aguian norbaitec, emparacita bere deiadarrequin, uchatu eguin duelaco. Urrundu baino lehen, Antonio Arrueren eta Gabriel Arestiren arteco locarriaz pensatu du. Contraco ideologuia politicoa çuten bi persona bat etorcea euscararen aucian, tarte bat jarcea iritzi politicoen eta hizcunçari buruzco iritzien artean, eredugarria iruditzen çaio.

Ançarac gora eguin du bat-batean, ciztu bician eguin ere, lurretic ahalic eta guehien urrunceco asmoz. Içan ere, eliçaco campandorrean irudiequin guertatzen citzaiona guertatzen çaio orain pensamendu ilunequin, denac batera etorri çaizquiola, çorabiatzeco moduan, eta, cinez, berac ez duela halacoric nahi: ez du pensatu nahi 1970. urte aldera talca eguin çuten bi euscalçale belaunaldiec -berriac eta çaharrac- elcarri eman cioten tratu gaiztoaz; ez du pensatu nahi, ezta ere, Gabriel Arestic bici bitartean jasan cituen erasoez edota, oro har, Euscal Herrico joera sectarioec euscal culturan içan duten eraguin bortitzaz, bortitzeguiaz. Gorantz ihes eguiteac, ordea, ez dio asco lagundu, pensamendu ilunac berarequin joan baitira. Horregatic iristen çaigu, orain, goi horietatic, bere deiadarra: cra! cra! cra! Çorionez, ez dugu besteric aditzen. Gaineraco hitzac laino artean gueratu dira.

Lasaitu denean, ançara Elizmendico belace bateraino jaitsi da. 1957. urte aldera, hanche cocatua cegoen etche eder bat, Añorga icenecoa, lurrac irensi çuen oso-osoric. Escolara guindoacen ume cochcorrac pasatu ecinic gueratu guinen: çuloac, berrogueita hamar metroco diametroa çuenac, bidea ichten çuen. Etcheari cegoquionez, bere teilatua bacarric agueri cen, teilatu gorrizta bat, tchimini tchuri oquertu bat ceucana. Lurpeco uren muguimendu batec eraguin omen çuen luicia.

Ançara, goietan jasandaco pensamendu ilunen ondoren, indar gabe gueratu da. Ez da metafora ederric asmatzeco gauça. Ideia saconic ere ez çaio etorcen. Ecimbestecoa içan çaio, beraz, lurrac irensitaco etchea hizcunçarequin lotzea. Añorga hura beçala, lurperatuta gueratuco al da euscara?

Galdera hau, eta galderac adierazten duen quezca, betidanicoa da CHamarrec "euscara jendea" deitzen duenarengan. Gogoratu gure lehen idazlearen poemac, gogoratu bere deidarra, ançarena baino dotoreagoa: "Heuscaldun den guiçon oroc alcha beça buruya, eci huyen lengoaguia içanen da floria". Hamaseigarren mendean cen hori. Hamaçazpigarrenean, berriz, Axularrec hartu çuen hitza: «Baldin eguin balitz euscaraz hambat liburu nola eguin baita latinez, fransesez edo berce erdaraz eta hizcunçaz, hec beçain aberats eta complitu içanen cen euscara ere, eta baldin hala ezpada, Euscaldunec berec dute falta, ta ez euscarac». Eta galderec, quezquec, quechuec indarrez jarraitu çuten; gaur arte jarraitu ere.

Joan den udan -desencusa naçaçue etcheco contu hau açalceagatic- oso urruti ez dagoen hondarça batera abiatu nincen familiarequin. Arratsa cen, gu guinen itsasoraco norabidean guindoacen bacarrac; jende guztia itzulbidean cetorren, hondarçatic herrira. Halaco batean, orduan 5 urte cituen nire alabac niri beguira jarri eta esan çuen: "Munduac ez daqui euscaraz!". Bicote eta talde guztiac gaztelaniaz ari baitziren.

Duela bi aste, berriz, ari cen nire 8 urteco alaba gosalcen, eta esan çuen ez non eta ez han: "Euscarac behera eguingo al du?".

Cra! eguin du ançarac berriro. Cembaqui batzuen oroitzapenac jarri du oraingoan urduri. Hondarçadun herrian eguin ciren hautescundeen emaitzac dira cembaqui horiec. Denac batuta, euscararen alde -erabat alde- dauden alderdiec botoen ehuneco laurogueita bosta bereganatzen dute. Herri horretaco guehiengoac eman cien beraz botoa, eta horren arraçoietaco bat euscara içan cen; euscararen alde -oso alde- daudelaco eman çuten boto hori. Hala ere, euscaraz ez daquien mundu batecoac dira.

Ondorio asco atera ahalco dira paradocha horretatic, baina nic bacarra aipatuco dut: ideologuia politicoa baino cerbait guehiago beharco dela gure hizcunça eta gure cultura aurrera ateratzeco.

Duela urte asco, artean dictadorea bici cela, Garicano anai-arrebac liçarrac aldatu cituzten Tolosatic Urquiçura doan bideco celaitcho batean. Gaur egun liçardi bat dago han. Cergatic jocatu çuten horrela? Bada haraino igotzen celaco, bacarric egotera eta pensatzera, euscal poeta bat: Liçardi, hain çucen ere. Garicanotarrec beren ideologuia politicoagatic ere hartuco çuten lan hori; baina ez horregatic bacarric.

Duela ez haimbeste urte, berriz, dictadorea jadanic hila cela, Tchillidaren escultura eder bat jarri cen -atzerapen handiarequin jarri ere- Tolosan: "Liçardiren leihoa". Ceremonia negargarria içan cen. Aurrescua dançatu çuen dançariac duintasuna eman cion, baina ondorengo hizlariec dena çapuztu çuten. Bacar batec ere ez çuen tachuzco hitz bat esan; bistacoa cen ez çutela beren jarduna prestatu; are eta nabarmenagoa ez çutela Liçardiren poema bacar bat ere eçagutzen. Nic gaur transfiguracioaz esan dudana aipatu içan banie, eta Liçardic transfiguracio horren alde eguin çuen lana laudatu, erotzat hartuco ninduqueten.

Ez da çalançaric. Hizlari haiec beren ideologuia politicoagatic ceuden han, ideologuia horri esquer. Errepica deçadan: beharco da cerbait guehiago gure hizcunça eta gure cultura aurrera ateratzeco.

Ançara cale nagusitic dator çucen-çucenean. Hamargarren cembaquia daraman etchean pintura lehiaqueta bat antolatu cen duela berrogueita bost urte. Contua cen cartel moduco bat eguin behar cela, eta bertan aholcu edo aguindu hau idatzi: "Eguin euscaraz!". Lehiaquetan etcheco hiru mutil coscorrec hartu çuten parte, eta irabaci, anaia bigarrenac irabaci çuen gai beçala purpurina eta çura erabiliz. Lehiaquetaren antolatzaileec etche sarreran cincilicatu çuten, eta hanche gueratu cen urte ascoan. "Eguin euscaraz!".

Antolatzaileac, nosqui, nire gurasoac ciren. Quezcatuta ceuden, nombait, behar baino erdara guehiago hitz eguiten guenuelaco. Icusten duçue: historia bera beti. Baina ez nuque esango seinale tcharra denic. Ez çait importa beti crisian dagoen hizcunça bat içatea baldin eta crisi horrec bost mila urte irauten badu. "Hobeto crisian papagaioen mocoan baino" esan gueneçaque Chateaubriandec bere memorietan contatzen duena gogoratuz, aleguia bicitza luceco papagaioec, Amaçonian, ehun urte lehenago desaguertutaco hizcuncetaco hitzequin eguiten çutela hots.

Ançara hemen dago jadanic, frontoi honetan. Bucatu dira bere gaurco joan-etorriac. Eta, ançara horri lotuta nagoenez, nic ere bucatu eguin beharra daucat. Azquen oroitzapen bat, hala ere, azquen hegaldi bat. Eliçaraino. Behin batez Juan Mari Lecuonari eracutsi nahi içan nion eliça, eta bera harrituta gueratu cen bataioco pontearen edertasunarequin. Aurrez aldareco esculturequin eguin beçala -asco baitzequien arteaz, bere osaba Manuel Lecuonaren ildotic- haren chehetasunac adieraci cizquidan, eta, azquenean, pieça hura ecin citequeela hala utzi esan cidan, erdi ezcutuan, çoco batean sartuta. Herrico apaiçarequin hitz eguitera joan guinen bioc, eta hura gotzainarequin hitz eguitecotan gueratu cen. Handic hilabete batzuetara, bataioco pontea orain dagoen toquian jarri cen, aldarearen ondoan, agueri-aguerian.

Daquiçuenez, Juan Mari Lecuonac erabili çuen domina hartuco dut nic gaur, aurrez Manuel Lecuonarena içandacoa. Nire esquer ona Euscalçaindiari poz hau emateagatic.

(JOSE IRAÇU GARMENDIA BERNARDO ATCHAGA idazlea eta euscalçain osoa da)